پس از حمله برق آسای نیروهای جمهوری آذربایجان در ۱۹ سپتامبر گذشته، تقریبا همه ساکنان جمهوری خودخوانده قره باغ علیا به سوی ارمنستان گریختند. این گریز دسته جمعی برای همه ارمنی ها رویدادی اندوهبار و در ادامه روند درگیری ۱۰۰ ساله ای است که نسل کشی ارامنه توسط ترک ها در سال ۱۹۱۵ ایجاد کرد و حواشی بسیاری داشت. همچنین، این سرانجام گواهی بر نابینایی راهبردی در ایروان نیز هست.

نویسنده Philippe DESCAMPS برگردان شهباز نخعي 

قره باغ علیا، فرورفته در سکوت↑  

در ۷ ژوییه ۱۹۲۳، جمهوری مستقل قره باغ علیا – که ساکنان آن عمدتا ارمنی های مسیحی بودند- در جمهوری آذربایجان اتحاد شوروی – که اکثر ساکنان آن آذری، ترک زبان و شیعه بودند- ایجاد شد. یک قرن بعد، در ۲۸ سپتامبر ۲۰۲۳، رهبران آرتساخ (نام ارمنی آن) انحلال این واحد عملا مستقل از سال ۱۹۹۱ را اعلام نمودند و توسط نیروهای جمهوری آذربایجان دستگیر شدند.

با آن که تکرار نبردها (۱۹۰۵، ۱۹۱۸، ۱۹۹۱، ۱۹۹۴) می تواند این باور را ایجاد کند که هیچ چیز قطعیت نیافته، وسعت شکست دربرابر شدت حمله جمهوری آذربایجان در پاییز سال ۲۰۲۰، نشانگر نابینایی راهبردی رهبران ایروان و استپاناکرت (نام ارمنی پایتخت قره باغ علیا) است. آنها با قرار دادن خود در یک بن بست ژئوپولیتیکی، در ارزیابی نیروهای منطقه و قدرت نفوذ خود برای این که هیچ امتیازی به همسایه خود ندهند، دچار اشتباه محاسبه شدند. ادامه این راه در ۳ سال گذشته باعث شد که مردم قره باغ علیا همه چیز از جمله خانه، زمین، کلیساهای هزاران ساله… و امید به زندگی بهتر را از دست بدهند.

گریز شتاب زده ۱۰۰ هزار تن نشان دهنده هراس آنها از زندگی تحت حاکمیت اقتدارگرای الهام علی اف است که خانواده اش از سال ۱۹۹۳ بر جمهوری آذربایجان حکمرانی می کند. همچنین، این ترس ناشی از تجربه نبردهای بی رحمانه ۳ سال پیش و تحریم های اِعمال شده از ۱۰ ماه قبل نیز بود و رویدادهای پیشین نیز در آن نقش داشت. در طول تصرف های سرزمینی سال های ۱۹۹۲ تا ۱۹۹۴، ارمنی ها پیروزی های زیادی داشتند. بنابر اعلام سازمان ملل متحد، بیش از ۵۰۰ هزار تن آذری در اثر جنگ ناگزیر از ترک خانه های خود شدند. آنها خانه ها و عبادتگاه های خود را ازدست دادند و به صورتی نظام مند غارت شدند بدون آن که این امر رسانه ها و دولت های غربی را متأثر کند. از شهرها و روستاهای جمهوری آذربایجان در «منطقه حایل»ی که تحت کنترل ارمنی ها بود چیزی جز دیوارهای ویران شده بجا نماند. به این آوارگان، ۲۰۰ تا ۳۰۰ هزار تن گریزندگان از کشتار «سومقاییت» (۱۹۸۸) و به همین تعداد آذری هایی که از ارمنستان می گریختند نیز افزوده می شود. ساز و کار دولت- ملت ساخته شده برمبنای قومی مردم جنوب قفقاز که در دوران امپراتوری های ایران؛ عثمانی یا روسیه درهم آمیخته می شدند را کمی بیشتر از هم جدا می ساخت.

افراط در خود پیروز پنداری

در ایروان، افراط در خود پیروز پنداری باعث شد که سیاستمدارانی که آماده انجام مصالحه های مهم برای دستیابی به صلح بودند، کنار زده شوند. از جمله اینها رئیس جمهوری لِوُون تر- پتروسیان در سال ۱۹۹۸ بود. همچنین، این افراط باعث شد که سیاستمداران اهل قره باغ بر زندگی سیاسی ارمنستان چیره شده و تا سال ۲۰۱۸ دیدگاه های خود را بر آن حاکم سازند. ازجمله اینها می توان به ویژه از روبرت کوچاریان و سرژ سارگیسیان نام برد. این چیرگی به آنها امکان داد که اعتبارات را به سوی منطقه خود سوق دهند. دو سوم بودجه جمهوری قره باغ علیا توسط ارمنستان تأمین می شد، درحالی که به رغم نیازهای شدید کشور که ناشی از صنعت زدایی و زمین لرزه سال ۱۹۸۸ بود، نیمی از کمک های مهاجران ارمنی به قره باغ علیا می رفت. در رسانه های غربی هم تبلیغات آنها عملا روایت های جمهوری آذربایجان را حذف می کرد.

با اطمینان به این که دیر یا زود دیگر کشورها هم قرار گرفتن دربرابر عمل انجام شده را می پذیرند، رهبران ارمنستان روی وزن و اهمیت کسانی که به روسیه، ایالات متحده و اروپا مهاجرت کرده بودند بیش از حد حساب می کردند. البته، این مهاجران توانستند بسیاری از مجلس های کشورهای محل اقامت خود را وادارند که کشتار ارمنی ها توسط ترک ها در سال ۱۹۱۵ را به عنوان نسل کشی بپذیرند. پایتخت های غربی برای انجام حرکات نمادین خوشایند ارمنی ها آمادگی داشتتند اما نمی خواستند جمهوری قره باغی را به رسمیت بشناسند (که خود ارمنستان هم برای حفظ قدرت چانه زنی در مذاکرات، آن را به رسمیت نمی شناخت) و به راستی خود را در یک نزاع ۱۰۰ ساله در خاورنزدیک درگیر کنند. این موضوع در فرانسه به چشم خورد که آقای امانوئل ماکرون ، رئیس جمهوری در ژوئن گذشته ورود آتی میساک مانوشیان( قهرمان مقاوت در زمان اشغال فرانسه.م) به پانتئون را درست در زمانی اعلام کرد که خود از انجام کارهایی مشخص برای رفع تحریم ها ناتوان بود.

ریاکاری از این هم آشکارتر غرب این بود که خانم اورسولا فون در لِیِن، رئیس اتحادیه اروپا در ۱۸ ژوییه برای امضای یک «متن توافق درباره مشارکت راهبردی در عرصه سوخت» با الهام علی اف به باکو رفت. بنابر اعلام مجلس سنای فرانسه، مبادلات بازرگانی اتحادیه اروپا با جمهوری آذربایجان در سال ۲۰۱۹، ده برابر بیش از مبادلات با ارمنستان بوده (درحالی نسبت جمعیت آن ۱ به ۳ است). همین عدم تناسب در مبادلات فرانسه با جمهوری آذربایجان هم وجود دارد و این درحالی است که فرانسه به رغم وجود تحریم درمورد فروش تجهیزاتی که می تواند در جنگ بین دوکشور بکار رود، یک ماهواره دیده بانی هم به باکو فروخته است.

در زمینه اتحاد نظامی، ارمنستان همچنان به صورت تنگاتنگ با روسیه پیوند دارد و این کشور در «گیومری» یک پایگاه نظامی دارد. اما، پیوستن به «سازمان پیمان امنیت جمعی» (OTSC) در کنار ۳ کشور آسیای مرکزی و بلاروس، بیش از آن که یک مشارکت باشد، نشان از اطاعت و وفاداری نسبت به مسکو دارد. هنگامی که در سپتامبر ۲۰۲۰ نبردها در خاک ارمنستان شدت یافت، درخواست های ارمنستان برای مداخله روسیه با این بهانه بی جواب ماند که مرزهای ارمنستان تعیین حدود نشده است. درحالی که نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان در ژانویه ۲۰۲۲ در مقام ریاست «سازمان پیمان امنیت جمعی» (OTSC) بی تردید اعزام یک نیروی مشترک به قزاقستان «به منظور تثبیت و عادی سازی وضعیت» ناشی از «مداخله خارجی» را توجیه کرده بود. در آن زمان قزاقستان دستخوش اعتراضات شدید بود ولی مورد هجوم خارجی قرار نگرفته بود. پس از آن، ارمنستان در جنگ با اوکراین در کنار روسیه قرار گرفت و در نشست های مجمع عمومی سازمان ملل متحد (ONU) از دادن رأی به محکومیت آن در سال های ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ خودداری کرد، در حالی که جمهوری آذربایجان در رأی گیری شرکت نکرد. اما، روسیه می کوشد حسن روابط با باکو را حفظ کند، زیرا این کشور واسطه ای مفید در عرصه دیپلوماتیک و تأمین سوخت برای محدود کردن اثرات تحریم های غربی است.

آقای پاشینیان که از بی عملی «نیروهای حافظ صلح» روسیه حاضر در قره باغ درمورد جلوگیری از تحریم ها آزرده بود، تماس های خود با غرب را در پراگ و بروکسل افزایش داد. در ۸ سپتامبر، او همسر خود را برای عرضه «کمک های بشر دوستانه» به اوکراینی ها به کی یف فرستاد. از ۱۱ تا ۲۰ سپتامبر صدها سرباز آمریکایی در نخستین رزمایش مشترک با نیروهای ارمنستان در ایروان شرکت کردند. در ۱۹ سپتامبر، جمهوری آذربایجان حمله نهایی خود را انجام داد.

آقای پاشینیان در ۲۴ سپتامبر گفت: «دستگاه های امنیت خارجی ای که ارمنستان در آنها شرکت دارند، نشان داده اند که فاقد قابلیت لازم برای حفظ امنیت و منافع ما هستند». اما، آیا او می تواند جغرافیا را نادیده بگیرد ؟ فردای آن روز، وزیر امور خارجه روسیه به او یادآوری کرد که در سال ۲۰۲۰ «تلاش های فدراسیون روسیه و شخص رئیس جمهوری ولادیمیر پوتین مانع از شکست کامل ارمنستان شد. اگر نیکول پاشینیان ترک مخاصمه را چند هفته زودتر پذیرفته بود، از شدت شکست کاسته می شد». سپس، از آقای پاشینیان انتقاد شد که «در دام تمجید و ترغیب های غرب افتاده است». این گفته تأییدی بر نظر اپوزیسیون ارمنستان بود.

خیلی دیر

در عرصه حقوق بین المللی، ارمنی ها می پنداشتند که حق تعیین سرنوشت مردم بر ناروشنی مرزها و حق حاکمیت مورد دفاع باکو الویت دارد. اما، در نخستین تصرفات ارمنی ها در سال ۱۹۹۳، شورای امنیت سازمان ملل متحد درخواست کرد که «نیروهای اشغالگر به فوریت و به طور کامل ناحیه آغدام و دیگر نواحی اخیرا اشغال شده را ترک کنند». ۴ قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل متحد درمورد قره باغ (۸۲۲، ۸۵۳، ۸۷۰ و ۸۸۴) نیز این درخواست را تکرار و آن را مبنای انجام مذاکرات قرار داده بودند. حتی در کشورهایی مانند فرانسه، ایران یا روسیه، که نسبت به ارمنستان نظر مساعد داشتند نیز وضع به همین منوال بود. آقای پاشینیان به این درخواست در بهار ۲۰۲۳ تن داد و متعهد شد که ارمنستان دیگر در خاک همسایه خود به صورت نظامی مداخله نکند. این درحالی بود که تناسب نیرو تغییر یافته و زمان برای گفتگو درباره وضعیت خودگردانی گسترده ارمنی های قره باغ علیا و داشتن یک راه ارتباطی با ارمنستان خیلی دیر بود.

رهبران ارمنستان مدتی طولانی ضعف خود را دستکم گرفتند. در عرصه جمعیتی از زمان استقلال در سال ۱۹۹۱ هیچ چیز مانع از کاهش مداوم جمعیت نشد. تلفات جنگ های سال ۲۰۲۰ به تنهایی معادل ۱۰ درصد شمار پسرانی بود که در همان سال به دنیا آمده بودند. به جای ساخت و تحکیم استقلال کشور خویش، مهم ترین بخش دارایی ها را به قره باغ علیا اختصاص داده و ترجیح دادند بخت خود را در غرب یا روسیه بیازمایند زیرا اقتصاد به جا مانده از زمان فروپاشی اتحاد شوروی هرگز به راستی ترمیم نشده بود. درحالی که ارمنستان دستخوش تنگنای اقتصادی بود، جمهوری آذربایجان با فروش مواد سوختی امکان یافت در سال های آخر هزینه های نظامی اش که ۴ برابر ارمنستان بود را بازهم افزایش دهد. بین سال های ۲۰۱۱ و ۲۰۲۰، باکو ۸ برابر ایروان سلاح وارد کرد و این کار با کمک رجب طیب اردوغان در ترکیه انجام شد که از مفهوم «یک ملت، دو کشور» دفاع می کرد و روابطی ممتاز با اسراییل داشت که بین سال های ۲۰۱۶ و ۲۰۲۰، حدود ۶۹ درصد واردات تجهیزات نظامی جمهوری آذربایجان را تأمین کرده بود.

پس از تسلیم نیروهای آرتساخ (قره باغ)، گریز دسته جمعی ارمنی های ساکن آن و بازگشت پناهندگان آذری، ایراد و انتقادهای غربی ها اثر چندانی نداشت. از سوی دیگر، تصمیم آقای پاشینیان در پیوستن به عهدنامه دادگاه کیفری بین المللی می توانست کمی مایه عصبانیت مسکو شود. این درحالی است که درصورتی که غرور ناشی از پیروزی در جمهوری آذربایجان بالا بگیرد، تمامیت ارضی ارمنستان می تواند تهدید شود. هم اکنون، آقای علی اف خواهان اعاده حاکمیت کشور خود در ناحیه های کوچکی واقع در امنستان، و به ویژه راهرویی به سوی نخجوان است که امکان ارتباط مستقیم با ترکیه را فراهم می کند. ارمنستان برای پیشگیری از حمله های جدید به قلمرو خود، نیاز به تضمین OTSC دارد. به این دلیل است که آقای پاشینیان وجود پایگاه نظامی روسیه در خاک خود را زیر سئوال نبرده و در ۱۰ اکتبر بار دیگرتأیید کرده که «دلایل وجود این پایگاه خیلی روشن است». آن که بیش از دیگران از این وضعیت به وجد آمده، حکومت ایران است که پیشنهاد کرده راهرو مورد درخواست باکو از جنوب رود ارس در خاکش بگذرد. ابراهیم رئیسی، رئیس جمهوری اسلامی در نشست وزیران خارجه ارمنستان، جمهوری آذربایجان، ترکیه و روسیه که در ۲۳ اکتبر در تهران برگزار شد، خطاب به آمریکایی ها گفت: «مشکلات منطقه نمی تواند با مداخله نیروهای خارجی حل شود». ارمنی ها با رد کردن یک مصالحه دشوار قره باغ علیا را از دست دادند. آنچه برای آنها مانده این امید است که جمهوری آذربایجان از شیوه متحد اسراییلی خود درمورد قرار دادن طرف دربرابر عمل انجام شده استفاده نکند.

سرزمینی مورد منازعه در طول دو قرن

۱۸۱۳

۲۴ اکتبر: طی عهدنامه گلستان، ایروان، داغستان و سراسر جنوب شرقی قفقاز از جمله قره باغ و زنگزور از سوی ایران به روسیه واگذار شد.

۱۸۲۸

۲۱ فوریه: عهدنامه ترکمن چای رودخانه ارس را به عنوان مرز بین ایران و روسیه تعیین کرد. مناطق ایروان و نخجوان هم تحت حاکمیت روس ها درآمد.

۱۹۰۵

فوریه- اوت: درگرفتن نبرد بین ارمنی ها و آذری ها در بسیاری از شهرها از جمله باکو و شوشی. هزاران تن کشته شدند.

۱۹۱۵

آوریل: آغاز نسل کشی در ارمنستان غربی.

۱۹۱۸

۲۴ فوریه: اعلام موجودیت جمهوری دموکراتیک فدرال قفقاز جنوبی.

۲۶- ۲۸ مه: اعلام استقلال توسط ارمنستان و جمهوری آذربایجان، جنگ در قره باغ.

۱۹۲۰

آوریل- نوامبر: پیوستن جمهوری آذربایجان، قره باغ علیا و ارمنستان به اتحاد شوروی.

۱۹۲۱

۱۶ مارس: ترکیه کمال آتاتورک و روسیه شوروی در مسکو یک عهدنامه دوستی بستند که به ازدست دادن بخش هایی از سرزمین ارمنستان (کارس، اردهان و کوه آرارات) مهر تأیید می زد.

۴ ژوییه: نشست دفتر مرکزی حزب کمونیست قفقاز در حضور استالین پیوستن قره باغ علیا به ارمنستان را تأیید کرد.

۵ ژوییه: همان دفتر کمیته مرکزی حزب کمونیست موضع خود را تغییر داد و منطقه قره باغ علیا را در اختیار جمهوری آذربایجان گذارد.

۱۹۲۳

۷ ژوییه: ایجاد منطقه خودمختار قره باغ علیا، که مرکز آن از شوشی به خان کندی انتقال یافت و نام آن به استپاناکرت تغییر کرد.

۱۹۴۵

کمیته مرکزی حزب کمونیست ارمنستان خواستار پیوستن قره باغ علیا به جمهوری سوسیالیست ارمنستان شد. درخواست های دیگری به همین مضمون نیز در سال های ۱۹۶۳ و ۱۹۶۵ صورت گرفت.

۱۹۸۸

۲۰ فوریه: شورای قره باغ علیا رأی به پیوستن به ارمنستان داد.

۲۳- ۲۲ فوریه: برخوردهایی در آسکران رخ داد که منجر به کشتار ارمنی ها در سومقاییت در نزدیکی باکو شد و تظاهرات بزرگی در ایروان برگزار گردید.

۷ دسامبر: زمین لرزه در اسپیتاک و گیومری بیش از ۲۵ هزار کشته بجا گذاشت.

۱۹۹۱

۱۶ اکتبر: لِوُون تر- پتروسیان، رئیس پیشین کمیته قره باغ علیا، رئیس جمهوری ارمنستان شد. اوت- سپتامبر: پس از شکست کودتا در مسکو، استقلال جمهوری های آذربایجان و ارمنستان اعلام شد. ۱۰ دسامبر: برگزاری همه پرسی در جمهوری خودمختار قره باغ علیا، ۸۲ درصد از رأی دهندگان به استقلال رأی دادند. نبردها شدت یافت.

۱۹۹۲

۲۴ مارس: تحت سرپرستی «کنفرانس امنیت و همکاری اروپا (CSCE که در سال ۱۹۹۵ به OSCE بدل شد)، گروه مینسک به ریاست مشترک روسیه، فرانسه و ایالات متحده برای یافتن یک راه حل صلح آمیز برای درگیری تشکیل شد. ۹ مه: حمله ارمنستان و تصرف پایتخت سابق شوشی و سپس در ۱۸ مه راهرو لاچین بردزور، که قره باغ علیا را به ارمنستان متصل می کند.

۱۹۹۳

۱۵ ژوئن: حیدر علی اف، عضو پیشین KGB و نخست وزیر سابق اتحاد شوروی رئیس جمهوری آذربایجان شد.

۳۰ آوریل: قطعنامه ۸۲۲ شورای امنیت سازمان ملل متحد خواهان عقب نشینی نیروهای ارمنستان از مناطق اشغال شده در جمهوری آذزبایجان شد.

۱۹۹۴

۱۶ مه: امضای برقراری یک آتش بس در مسکو که جبهه را بی تحرک می کرد. منطقه تحت کنترل ارمنی ها حدود ۱۳ درصد از کل قلمرو جمهوری سوسیالیستی آذربایجان را تشکیل می داد. جنگی که بیش از ۳۰ هزار کشته و یک میلیون پناهنده به جا گذاشته بود پایان یافت.

۱۹۹۸

۳ فوریه: استعفای رئیس جمهوری لِوُون تر- پتروسیان که توسط نخست وزیر خود، روبرت کوچاریان (رئیس جمهوری پیشین قره باغ علیا) متهم به دادن امتیازهای بسیار برای دستیابی به صلح با جمهوری آذربایجان شده بود.

۳۰ مارس: پیروزی روبرت کوچاریان در انتخابات ریاست جمهوری و سلطه سیاستمداران قره باغ علیا بر زندگی سیاسی ارمنستان.

۱۹۹۹

۲۷ اکتبر: کشتار در مجلس ارمنستان: وازگن سرکیسیان، نخست وزیر (فرمانده پیشین شبه نظامیان قره باغ علیا)، گارن دمیرچیان، رئیس مجلس ملی و ۶ تن دیگر توسط یک کوماندو کشته شدند.

۲۰۰۰

۳۰ مارس: سامول بابایان، وزیر دفاع و مرد نیرومند قره باغ علیا به اتهام سوء قصد نسبت به رئیس جمهوری آرکادی قوکاسیان مجرم شناخته شد.

۲۰۰۳

۱۵ اکتبر: الهام علی اف به ریاست جمهوری آذربایجان انتخاب و جایگزین پدر شد.

۲۰۰۸

۱۹ فوریه: سرژ سرکیسیان، فرمانده نظامی پیشین قره باغ علیا رئیس جمهوری ارمنستان شد.

۲۰۰۹

۱۰ ژوییه: گروه مینسک «اصول مادرید» را تصویب کرد که در سال ۲۰۰۷ درباره آن مذاکره شده بود و بازگشت سرزمین های اشغالی به جمهوری آذربایجان را مقرر می کرد و برای قره باغ علیا تا تعیین تکلیف قطعی خودمختاری موقت و یک راهروی ارتباطی به سوی ارمنستان و بازگشت پناهندگان و تضمین های بین المللی را تجویز می کرد.

۲۰۱۶

۲- ۵ آوریل: وقوع نبردهای هرچه شدیدتر در طول خط جبهه از سال ۱۹۹۴ باعث تضعیف نیروهای ارمنی شد و آنها مقدار کمی از زمین های خود را از دست دادند.

۲۰۱۸

۸ مه: نیکول پاشینیان پس از استعفای رئیس جمهوری سرکیسیان و ۲ ماه تظاهرات گسترده، به سمت نخست وزیر انتخاب شد. حزب «قرارداد اجتماعی» او در انتخابات مجلس قانونگذاری ۹ دسامبر برنده شد.

۲۰۲۰

۲۷ سپتامبر – ۱۰ نوامبر: جنگ برق آسای نیروهای جمهوری آذربایجان بخش بزرگی از مناطق از دست داده شده پس از استقلال را بازگرداند. حدود ۶ هزار تن کشته شدند. مذاکرات آتش بس به میانجیگری روسیه انجام شد و نیروهای حافظ صلح آن در محل مستقر شدند.

۲۰۲۱

۲۱ ژوئن: پیروزی بزرگ نیکول پاشینیان، نخست وزیر در انتخابات مجلس قانونگذاری. حزب او ۵۳.۹ درصد آراء را به دست آورد.

۲۰۲۲

۱۲ دسامبر: تحریم قره باغ علیا توسط مدعیان محافظت از محیط زیست تحت حمایت نیروهای مسلح جمهوری آذربایجان که راهرو لاچین بردزور را کنترل می کنند.

۲۰۲۳

۱۳ آوریل: نیکول پاشینیان در برابر مجلس گفت که آماده است تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان را کاملا به رسمیت بشناسد.

۱۹ سپتامبر: حمله جمهوری آذربایجان، نیروهای آرتساخ (قره باغ علیا) ظرف ۲۴ ساعت تسلیم شدند. تسلیم آنها باعث انحلال جمهوری خودخوانده، بازداشت رهبران اصلی و گریز جمعی بخشی عمده – حدود ۱۰۰ هزار تن – از ارمنی ها به سوی ارمنستان شد.

لوموند دیپلماتیک