گزارش یک وضعیت بحرانی

زهرا جعفرزاده

خبرنگار گروه جامعه/ هم میهن

گزارشی از آلودگی هوای اراک که امسال بیش از هر سال دیگری نفس شهروندانش را بریده است

بررسی‌ها نشان می دهند مازوت‌سوزی در اراک امسال زودتر و شدیدتر از سال‌های گذشته رخ داده است

امسال از تابستان، یعنی درست از زمانی که رئیس دولت به اراک سفر کرد و وعده توقف مازوت‌سوزی داد، شهروندان این استان به استقبال آلودگی‌ها رفتند. هر سال آلودگی از آبان و آذرماه شروع می‌شد، امسال اما داستان، طور دیگر شد.
ساکنان اراک و شازند، هر روز آسمان را تیره‌تر از روز قبل می‌بینند، لایه‌ای زرد و تیره که از نیروگاه حرارتی به سمت شهرها و روستاها حرکت می‌کند، وارد ریه‌های‌شان می‌شود و آنها را به بیماری‌های تنفسی، ریوی و سرطانی مبتلا می‌کند. یکی از متخصصان ریه در اراک می‌گوید میزان مراجعه افراد بدون سابقه بیماری‌های تنفسی، بالا رفته و به صورت واضح نوع بیماری‌ها شدیدتر شده است. تاجایی که به گفته شهروندان اراکی، بیشتر ساکنان این مناطق بیماری تنفسی دارند و در اطرافیان‌شان بیمار مبتلا به سرطان وجود دارد. نماینده مردم اراک تقصیر را گردن سیستم قضایی می‌اندازد و می‌گوید آنها باید علیه مقصران اعلام جرم کنند اما نمی‌کنند. فعالان محیط‌زیست هم مسئله را فراتر از تصمیم وزیران و مسئولان استانی می‌بینند و می‌گویند، قوانین به واسطه شورای‌عالی امنیت ملی، دور زده می‌شود.
گزارش درباره یک وضعیت بحرانی آلودگی هوا در شهرهای اراک و شازند و روستاهای اطراف آنهاست؛ مناطقی که بیش از یک دهه کارزار امضاء کرده‌اند، در میدان‌های مهم شهر و جلوی سازمان‌ها جمع شده‌اند و فریادهای اعتراضی سر داده‌اند اما نه‌تنها به نتیجه‌ای نرسیده‌اند، بلکه با شروع زودهنگام مازوت‌سوزی نیروگاه، حال‌شان این‌بار از تابستان دگرگون شده است.
آغاز زودهنگام مازوت‌سوزی در اراک را معاون هماهنگی امور عمرانی استانداری مرکزی، اواخر آذرماه امسال رسانه‌ای کرد. مهدی زندوکیلی همان موقع، وزارت نیرو را مسئول مازوت‌سوزی دانست: «وزارت نیرو می‌تواند با انعقاد قراردادی، مازوت کم‌سولفور برای نیروگاه تهیه کند.» آنطور که گفته می‌شود در سال 99، 300میلیون لیتر سوخت مازوت در اراک مصرف شده و این عدد برای سال بعد از آن، به 475 میلیون لیتر (از 9 آذرماه تا 30 بهمن‌ماه) رسیده است. همین موضوع سبب شد تا سال 1400، 165روز ناسالم در اراک ثبت شود. گفته می‌شود نیروگاه شازند به‌دلیل استفاده از مازوت، دو برابر استاندارد آلاینده SO2 (گوگرد دی‌اکسید) وارد هوا می‌کند.
مازوت، نوعی نفت کوره است که در نیروگاه‌‌های حرارتی و موارد مشابه از آن استفاده می‌شود. سوزاندن مازوت و سایر سوخت‌های گوگردی، منجر به تشکیل سولفات‌ها و نیترات‌ها به شکل ذرات بسیار ریز می‌شود. این ذرات معلق با تشدید آلودگی هوا خطر آسم و حملات قلبی و تنفسی را افزایش می‌دهند. در برخی استان‌ها معضل مازوت‌سوزی شدیدتر است، چراکه نیروگاه‌ها برای جبران کمبود گاز طبیعی، از مازوت استفاده می‌کنند.

توصیه پزشکان: ترک شهر

از میان افرادی که برای توقف مازوت‌سوزی کارزار تشکیل داده‌اند، محمد اشجاری بیشترین دغدغه را دارد. او پاییز امسال کارزاری با موضوع توقف مازوت‌سوزی و کاهش آلودگی هوا ثبت کرد. اشجاری درگیر بیماری تنفسی است، خواهرش مبتلا به سرطان است و بسیاری از اطرافیانش، درگیر انواع بیماری‌های تنفسی و سرطان شده‌اند. پدر و مادرش را هم در اثر بیماری‌های تنفسی از دست داده. اشجاری، شهروند اراک است و به هم‌میهن می‌گوید: «دیگر نمی‌توان در این شهر ماند. مازوت‌سوزی را از جاده شازند پتروشیمی پالایشگاه به‌چشم می‌توان دید. هر روز هم این اتفاق می‌افتد، دود غلیظ از سمت نیروگاه به سمت اراک حرکت می‌کند بدون اینکه کسی به داد مردم برسد.» اشجاری می‌گوید که ریه‌هایش آسیب دیده، صدایش خش‌دار شده و شب قبل را در بیمارستان بستری شده است. به گفته او، این وضعیت تمام مردم اراک است: «قبلا مازوت‌سوزی مخفیانه اتفاق می‌افتاد، وقتی هم ماجرا به گوش مردم می‌رسید، نماینده مجلس اعتراض می‌کرد و مازوت‌سوزی متوقف می‌‌شد. اما حالا کاملا علنی این کار را می‌کنند و هیچ‌کس هم کاری نمی‌کند. نماینده مردم در مجلس، استاندار و … ساکت نشسته‌اند.»
ثبت‌کننده این کارزار، درباره وضعیت مردم در هوای آلوده توضیح می‌دهد: «شاید باورتان نشود، چند شب پیش در خیابان واقعا نمی‌شد نفس کشید. تنها زمانی که باران می‌بارد هوا کمی خوب می‌شود و می‌توان کوه‌ها را دید. در غیر این صورت همیشه در آلودگی به‌سر می‌بریم و هوا همیشه ناسالم است.» اشجاری که دغدغه توقف مازوت‌سوزی و کاهش آلودگی هوا را دارد، درباره روزهای ناسالم در شهر اراک می‌گوید: «امسال آلودگی زودتر شروع شد، در سال 1400 در کل سال، نزدیک 80 تا 90 روز هوا سالم بود. در 300 روز گذشته، 200 روز آلوده بود.» او می‌گوید که هوای آلوده اراک همه را بیمار کرده است، اغلب شهروندان اراکی مبتلا به بیماری‌های تنفسی‌اند. به‌طوری‌که اگر کسی مبتلا نشده باشد، جای تعجب دارد. اغلب هم درگیری‌های ریوی پیدا می‌کنند: «یکی از بیماران از اراک به تهران رفته بود، پزشک به او گفته بود، اراک زندگی می‌‌‌کنی که ریه‌هایت آسیب دیده؟ یا یک مصدوم تصادف را به بیمارستانی در تهران منتقل کرده بودند و آنجا پزشکان از میزان درگیری ریه مصدوم، متعجب شده بودند. توصیه پزشکان ترک شهر است.» به گفته اشجاری، شهر اراک به‌دلیل ترافیک خودروها، از شازند آلوده‌تر است. آلودگی اراک قبلا به فعالیت کارخانه آلومینیوم‌سازی مربوط می‌شد، اما حالا در کنار این کارخانه، مازوت‌سوزی نیروگاه هم اضافه شده است: «در خیابان که راه می‌رویم بوی دود می‌آید، حتی آلودگی‌ها در آسمان هم مشخص است و تاثیر مازوت‌سوزی بر آلاینده‌ها واضح است.» اشجاری می‌گوید، خیابان‌هایی که در سطح پایین‌تری از شهر قرار دارند، آلوده‌ترند چراکه دود بیشتر در آن بخش تجمع می‌کند و درگیری‌های ریوی و تنفسی ساکنان آن منطقه هم بیشتر است. به گفته او، شهرک مهاجران بین اراک و شازند قرار دارد و برای اسکان کارکنان پتروشیمی ساخته شده‌ است. ساکنان این شهرک هم، همین وضعیت را تجربه می‌کنند.

ایستگاه‌ها از کار افتاده‌اند

ایستگاه‌های سنجش کیفیت هوای اراک یا از کار افتاده‌اند یا شاخص‌های نادرستی نشان می‌دهند. این گلایه بسیاری از شهروندان اراکی است. آنها نمی‌دانند رنگ آسمان را باور کنند یا عددهای روی این تابلوها را: «در شهر اراک چندین ایستگاه سنجش آلودگی هوا وجود دارد. دو ایستگاه در سطح شهر است که یکی از آنها در خیابان میرزای شیرازی قرار دارد و دومی در جای دیگری از شهر. ایستگاه سوم در پارک محیط‌زیست نصب شده که فضای سبز است. این درحالی‌است که وقتی می‌خواهند شاخص کیفیت هوا را اعلام کنند اعداد این سه ایستگاه را جمع می‌کنند و میانگین را می‌گویند. درحالی‌که شاخص ایستگاه سوم که در فضای سبز است، به دلیل وجود درختان نمی‌تواند اعداد درستی از میزان آلودگی هوا را نشان دهد.» مدارس و دانشگاه‌های اراک تا قبل از شدت گرفتن آلودگی‌ها، تعطیل می‌شدند اما حالا به‌گفته اشجاری، حتی آموزش‌وپرورش هم تاکید کرده که دیگر مدارس تعطیل نشوند.

اثر مازوت‌سوزی در آسمان

محمدجواد اسدی هم آذرماه امسال کارزای با موضوع آلودگی هوای اراک ثبت کرد. این کارزار را 1400نفر امضاء کردند. او به هم‌میهن می‌گوید: «رئیس دولت اواخر تیرماه به استان مرکزی سفر کرد و همان‌جا وعده داد که تعداد روزهای آلوده این شهر کاهش پیدا می‌کند و نیروگاه شازند دیگر از سوخت مازوت استفاده نخواهد کرد. چند روز از این سفر نگذشته بود که در یک اقدام بی‌سابقه در دل تابستان، شروع به مازوت‌سوزی کردند و در عین حال تمام ایستگاه‌های سنجش کیفیت هوای شهر هم از کار افتاد. بیشتر این ایستگاه‌ها بعد از آن، گزارش سالم بودن هوا را می‌دادند اما هوای شهر آلوده بود.» به گفته او، سال قبل مازوت‌سوزی از زمستان شروع شده بود و امسال از تابستان: «وقتی هوا گرم است، خیلی‌ها متوجه آلودگی نمی‌شوند مگر آنها که در نزدیکی نیروگاه زندگی می‌کنند. در فصل سرد سال، به این دلیل که مازوت سنگین است، دیده و شهروندان متوجه آن می‌شوند. آلودگی ناشی از مازوت، با سایر آلودگی‌ها متفاوت است و حاصل فعالیت‌های شیمیایی است. حتی زمانی‌که به آسمان نگاه می‌کنیم متوجه متفاوت بودن آلودگی می‌شویم.»

روستاها تحت‌تاثیر آلایندگی

بر اساس اعلام او، تا تیرماه امسال شهر اراک 70 روز ناسالم داشت که عدد بالایی است. بعد از سفر رئیس دولت بود که ایستگاه‌های سنجش آلودگی هوا خراب شد: «شهر اراک 10 ایستگاه سنجش دارد، اما در مناطق آلوده شهر 5 ایستگاه نصب شده که هیچ‌کدام کار نمی‌کند. 5 ایستگاه دیگر هم دستکاری شده است. دقیقا زمانی‌که در اوج آلودگی هیچ کوهی دیده نمی‌شود، این ایستگاه گزارش هوای سالم و پاک می‌دهد.» اسدی به تاثیر آلودگی هوا بر ابتلا به انواع بیماری‌ها اشاره می‌کند: «آنطور که از روستاهای اطراف پالایشگاه خبر می‌رسد، میزان شیوع سرطان بالاست، این موضوع حتی روی حیوانات هم تاثیر گذاشته و مواردی از تولد بره‌هایی با دو سر یا پاهای اضافی دیده شده است.»
شهریورماه سال 97 روزنامه ایران، گزارشی از روستای کزاز شازند که در محاصره لوله‌های پالایشگاه نفت، پتروشیمی و نیروگاه حرارتی قرار دارد، منتشر کرد؛ روستایی که ساکنانش به دلیل همین همجواری، به سرطان، ناراحتی‌های پوستی عجیب، جنین‌های بدون قلب و نازایی مبتلا شده‌اند. ساکنان این روستا همان موقع گفتند که 80 درصد مردم آن منطقه، مبتلا به سرطان شده‌اند.حالا اسدی می‌گوید؛ روستای قهره کهریز اراک، شهر اراک و شهر شازند و بخش مرکزی استان، بیشترین میزان درگیری را با آلاینده‌ها دارند. شازند هم وضعیتی مشابه اراک دارد و آمار سرطان بین مردم بالاست. او می‌گوید؛ اغلب افراد یک مبتلا به سرطان در میان خانواده‌ و آشنایان‌شان دارند. پزشکان توصیه به خروج از شهر می‌کنند اما همه نمی‌توانند از شهر خارج شوند.
ناهیدی‌نژاد، دانشجوی شیمی عالی و شهروند اراک است. او در سال‌های گذشته پیگیر ماجرای آلودگی هوای شهر اراک است و به هم‌میهن می‌گوید: «اوایل دهه 90، چندین هفته مردم در میدان‌های مرکزی شهر تجمع می‌کردند و روی پلاکاردها نوشته بودند، اراک هوا ندارد. همه اینها در شرایطی است که آن زمان مازوت‌سوزی نداشتیم.» به گفته او، تمام روستاهای اطراف شازند و اراک ازجمله روستاهای قدمگاه، رباط‌میل، خانه‌میزان، نمک‌کوه، ضامن‌جان و… به دلیل نزدیکی به نیروگاه درگیر این آلودگی‌اند. قبلا ملاک آلودگی تنها شهرها بودند، درحالی‌که روستاها هم تحت‌تاثیر این آلودگی قرار دارند. ناهیدی‌نژاد می‌گوید که در یکی از روزهای پاییز، به‌طور همزمان هم میزان ذرات کوچک‌تر از 5/2میکرون بالا رفته بود، هم دی‌اکسید گوگرد، دی‌اکسید نیتروژن و مونوکسید کربن. همه اینها بالاتر از حد استاندارد شده بود.

اعلام جرم برای مازوت‌سوزی

سازمان‌های مردم‌نهاد محیط‌زیستی، در یک دهه گذشته، فعالیت‌های گسترده‌ای برای کاهش آلودگی هوا داشته‌اند و در چند سال گذشته با شروع مازوت‌سوزی، نگرانی‌های‌شان چند برابر شده است. حمید اخوان، نماینده تشکل‌های زیست‌محیطی استان مرکزی پاییز سال گذشته در نشست کارگروه کاهش آلودگی هوای استان مرکزی، گفته بود که نیروگاه شازند در شرایط گازسوز سه تا چهار برابر حد مجاز آلودگی داشت و در شرایط سوخت مازوت وضعیت بسیار خطرناک است.
اخوان که مدیرعامل سازمان مردمی سبزاندیشان اراک است در توضیح بیشتر به هم‌میهن می‌گوید: «قبلا در سفری که مسئولان به استان داشتند، به ما وعده تامین گاز برای نیروگاه به میزان حداقل 3 میلیون متر مکعب را دادند اما عملا یک میلیون آن هم در فصل زمستان برای اراک در نظر گرفته نشد. سه سال است در اراک مازوت می‌سوزانند، درحالی‌که بر اساس مصوبه هیئت‌وزیران اراک باید جزو آخرین شهرهایی باشد که در آن مازوت‌سوزی می‌شود، اما جزو اولین‌ها بود.» مردادماه سال 99 استاندار استان مرکزی اعلام کرد، رئیس جمهوری نامه‌ای به استانداری داده و دستور پیگیری ممنوعیت استفاده از سوخت مازوت در نیروگاه شازند را صادر کرده است. اما شهرهای اراک و شازند این روزها را به خود ندیدند.
اخوان با اشاره به این ماجرا می‌گوید: «مقامات استانی کم‌و‌بیش پیگیرند اما در حد ملی اقدامی نمی‌کنند، مسئولان وزارت نیرو در استان کوتاهی زیادی در انجام وظایف‌شان داشتند، چه برای فیلتراسیون و چه در تامین سوخت و برنامه‌ریزی برای تولید. هرچند مسئولان استانی در انجام دستورالعمل‌های اضطرار برای تعطیلی‌های ناشی از آلودگی‌، پیگیری‌های زیادی کردند اما زورشان نرسید. »

افزایش مصرف مازوت‌ از 4 به 7 میلیون لیتر

به گفته این فعال محیط‌زیست، آنها دو سال پپش کارزاری برای اعلام جرم مازوت‌سوزی در اراک تشکیل داده‌اند، کارگروه‌های فراوانی شرکت و مقاله‌های زیادی منتشر کرده‌اند. حتی درخواست تجمع داده‌اند. امسال هم این اقدامات را پیگیری کرده‌اند اما بی‌نتیجه مانده است: «تمام جلسات معمولا به این ختم می‌شود که پیشنهادها را بررسی خواهند کرد. در جلسه اخیری که داشتیم به ما گفتند پیشنهادها تا دی‌ماه بررسی می‌شود و تاآن‌موقع حداقل مازوت‌سوزی اتفاق می‌افتد و در اراک متوقف خواهد شد. ما هم تا دی‌ماه صبر کردیم اما نه‌تنها این مسئله حل نشد بلکه بررسی‌ها نشان می‌دهد که میزان مازوت‌سوزی 25 درصد هم افزایش یافت.» بر اساس اعلام مدیرعامل سازمان مردمی سبزاندیشان اراک، مسئولان به آنها اعلام کرده بودند که میزان مازوت‌سوزی را به یک میلیون لیتر می‌‌رسانند، آن‌هم مازوت گوگردزدایی شده. اما نه‌تنها مازوت بدون گوگرد تولید نشد، بلکه 4 تا 5 میلیون لیتر مازوت‌سوزی در دی‌ماه به 7 میلیون لیتر رسید.
این فعال محیط‌زیست می‌گوید؛ شهر اراک از دهه 80 درگیر آلودگی بود. طرح جامع کاهش آلودگی هوای این شهر از سال 86 مطرح شده است. با اجرای این طرح، تعداد روزهای آلوده در سال‌های 96 و 97 به‌شدت کاهش یافت و شهر اراک از وضعیت فاجعه‌بار خارج شد. از سال 98 بود که مازوت‌سوزی به‌تدریج شروع شد. آن سال حدود دو ماه مازوت‌سوزی صورت گرفت. در سال 99، با روزی دو میلیون لیتر ادامه پیدا کرد و از همان زمان تاثیر آن بر آلودگی هوا مشخص شد. یعنی شهر اراک به وضعیت قبل بازگشت.
طرح جامع کاهش آلودگی هوای اراک در سال ۸۲ به تصویب هیئت‌وزیران رسید و پس از گذشت سال‌ها هنوز تمام مصوبات این طرح اجرایی نشده و بخشی از آن باقی مانده و در سال ۹۶، طرح بازنگری کاهش آلودگی هوای اراک مطرح شد اما هنوز تصویب نشده است.
براساس اعلام این فعال محیط‌زیست، از اواخر اسفندماه مازوت‌سوزی قطع می‌شود و در آبان‌ و آذرماه دوباره از سر گرفته می‌شود. در ماه‌های دیگر از سوخت گاز استفاده می‌کنند. با این حال اما در ماه‌های دیگر سال، اراک درگیر ریزگردهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای است. در استان مرکزی تالاب میقان قرار دارد که در صورت پرداخت نشدن حقابه آن، تبدیل به کانون ریزگردها می‌شود. بنابراین آلودگی نیمه‌دوم سال ساخته بشر است و نیمه اول طبیعت. هرچند همان هم به دلیل دخالت بلندمدت انسان در طبیعت رخ داده است. بر اساس اعلام اخوان، تعداد روزهای آلوده اراک دو برابر تهران است اما در تهران ماجرا رسانه‌ای می‌شود و مازوت‌سوزی را ممنوع می‌کنند ولی در اراک شاخص آلودگی هوا به 200 هم برسد، اقدامات اضطراری صورت نمی‌گیرد. حتی حاضر نیستند مردم در خانه بمانند و شهر را تعطیل کنند: «تاثیر آلودگی هوا بر سلامت کاملا واضح است. در این زمینه دانشگاه علوم‌پزشکی اراک کوتاهی کرده است، آنها براساس ماده 688 قانون مجازات اسلامی، موظفند در این زمینه اعلام‌جرم کنند، اما نکردند. ما به‌عنوان یک سازمان مردم‌نهاد علیه سازمان‌ها و وزارتخانه‌هایی که مقصر این آلودگی‌اند به دادستان استان اعلام‌جرم کرده‌ایم. 5 هزار امضاء جمع شده. این اقدام اوایل سال 1400 انجام شد اما هیچ اقدامی نکردند.» به گفته اخوان، شورای‌عالی امنیت مازوت‌سوزی را مصوب کرده و در این زمینه دادستان نمی‌تواند اقدامی کند. آذرماه امسال نماینده مردم اراک در مجلس اعلام کرد، با نامه‌ای که وزارت‌نفت به شورای‌عالی امنیت ملی نوشته است، اجازه داده شده تا نیروگاه‌ها در کنار شهر از سوخت مازوت استفاده کنند. درحالی‌که به‌شدت در آلودگی هوا تاثیرگذار است و مردم را با مشکل مواجه می‌کند. قبل از آن در پاییز سال 1400 هم مدیرکل حفاظت محیط‌زیست آذربایجان شرقی گفته بود که مازوت‌سوزی نیروگاه حرارتی تبریز مصوبه شورای‌عالی امنیت ملی است. حالا اخوان می‌گوید؛ این آلودگی هوا در حال کشتن مردم اراک است و از دستورات دولت در زمینه مازوت‌سوزی انتقاد می‌کند: «ما دیگر نمی‌دانیم باید چه کاری انجام دهیم. دادگاه باید نقض قانون را بررسی کند و حکم دهد.»

تذکر به رئیس‌جمهوری

ماجرای آلودگی هوای شهر اراک مدت‌هاست که در کمیسیون‌های مختلف مجلس شورای اسلامی مطرح می‌شود اما ظاهرا تاکنون نتیجه‌ای نداشته است. محمدحسن آصفری، نماینده مردم اراک در مجلس هم این موضوع را مطرح می‌کند. او به هم‌میهن می‌گوید که بر اساس ماده 234 قانون، از معاون رئیس‌جمهوری و رئیس سازمان محیط‌زیست شکایت کرده‌اند. همچنین 40 نفر از نمایندگان امضاء کرده‌اند که معاون رئیس‌جمهوری باید در این زمینه پاسخ دهد. وزیر نفت هم به مجلس فراخوانده شده. حتی به رئیس‌جمهوری به دلیل اجرا نشدن قانون هوای پاک تذکر داده‌اند اما نتیجه‌ای نداشته است. او می‌گوید؛ مسئولان باعث می‌شوند با این بهانه که کمبود منابع گاز داریم، کار پیش نرود: «مسئولان باید به استاندارد کردن کارخانه‌هایی مثل پتروشیمی و نیروگاه‌ و آلومینیوم‌سازی اقدام می‌کردند، اما نکردند، ما هم کوتاه نمی‌آییم و به‌طور جدی پیگیر این ماجراییم.»
با اینکه فعالان محیط‌زیست و شهروندان اراکی می‌گویند از زمانی‌که مازوت‌سوزی شدت گرفته، میزان آلودگی هوا در شهرشان هم بالا رفته است، اما نماینده مردم اراک تاکید می‌کند که مازوت‌سوزی فقط یکی از عوامل آلودگی هوای این شهر است: «در این منطقه کارخانه آلومینیوم‌سازی و خودروها هم دلیل بخشی از آلودگی‌اند. اما به‌طور کلی نکته اینجاست که چرا قانون هوای پاک را عملی نمی‌کنند. در این زمینه دستگاه قضا کوتاهی کرده است، باید این موارد پیگیری قانونی شود و با صنایع آلاینده بزرگ مثل نیروگاه‌ها برخورد شود. نحوه برخورد دستگاه قضا منجر به این اتفاقات شده است.» بر اساس اعلام آصفری، بنابر ماده 234 آیین‌نامه داخلی مجلس، رئیس سازمان محیط‌زیست هم در کمیسیون آب و کشاورزی، هم در کمیسیون انرژی مجلس باید حاضر شود و به سوالات نمایندگان در این زمینه پاسخ دهد.

نبود تجهیزات فیلتراسیون

یوسف رشیدی، پژوهشگر حوزه آلودگی هوا و عضو هیئت‌علمی دانشگاه شهید بهشتی است و سال‌ها در زمینه تاثیر آلاینده‌ها بر بخش‌های مختلف فعالیت کرده، او به هم‌میهن می‌گوید: «تمام تقصیرها به گردن سوخت نیست، چراکه برخی کشورها از ذغال سنگ به‌عنوان سوخت استفاده می‌کنند اما تکنولوژی‌های‌ کنترل آلودگی دارند مثل فیلترهای جذب ذرات معلق. درحالی‌که نیروگاه‌ها و واحدهای صنعتی کشور، فاقد این تکنولوژی‌ها هستند. یعنی واحدهای ما فیلتر حذف اکسیدهای گوگرد ندارند به همین دلیل است که با مشکل سوخت مواجه می‌شویم. در کنار آن خود واحدهای صنعتی هم سیستم‌های کنترل آلودگی ندارند. زمانی‌که ما این تجهیزات را نداریم، باید در نیروگاه‌ها از گاز به‌عنوان سوخت استفاده شود. در شرایطی که آژانس بین‌المللی تحقیقات سرطان، آلودگی هوا را جزو ترکیباتی معرفی کرده که می‌تواند منجر به ابتلا به سرطان شود. زمانی‌که میزان ذرات معلق و دی‌اکسیدگوگرد و اکسیدهای ازت، از استاندارد بالاتر رود، سلامت ساکنان آن منطقه هم به خطر می‌افتد.»
با این همه اما او تاکید می‌کند که مبنای تمام اطلاعات درباره میزان آلودگی هوا باید ایستگاه‌های سنجش آلودگی هوا باشد. اما به گفته شهروندان اراکی، این ایستگاه‌ها در شهرشان به خوبی کار نمی‌کند و عددهای غیرواقعی نشان می‌دهد. رشیدی می‌گوید: «مبنا در آلودگی هوا، غلظت آلاینده‌ها یا تولید آلودگی از دودکش کارخانه است. سازمان محیط‌زیست باید به‌طور شفاف به مردم بگوید که مقدار تولید آلودگی از دودکش‌های صنعتی به تفکیک ماه‌های سال چقدر است. این شفافیت مانع از اظهارات غیرکارشناسی می‌شود. مردم اراک می‌گویند آلودگی‌شان از تابستان شروع شده اما اینها باید با عدد به مردم گفته شود.» او درباره اینکه آیا امکان دستکاری ایستگاه‌های سنجش آلودگی هوا با هدف پایین نشان ‌دادن شاخص‌ها وجود دارد، توضیح می‌دهد: «طبق تجربه‌ای که دارم، امکان دارد ایستگاهی یک قطعه یدکی نداشته باشد یا به‌طور مرتب سرویس نشده باشد، اما من تاکنون ندیدم که در داده‌ها دستکاری صورت گیرد تا غلظت زیاد، کم نشان داده شود. با این حال احتمال دارد ایستگاهی خراب باشد.» این پژوهشگر حوزه آلودگی هوا تاکید می‌کند که باید توان اکونومیکی شهرها سنجیده شود، تحمل هر شهر برای آلایندگی متفاوت است و وزش باد، وارونگی هوا، وجود واحدهای صنعتی و… نقش مهمی در این زمینه تعیین می‌کند. این مسئله برعهده سازمان محیط‌زیست، وزارت بهداشت و وزارت کشور است. باید در این زمینه استانداردهای سختگیرانه‌ای در نظر گرفته شود.

افزایش تعداد بیماران و شدت بیماری‌‌ها

آذرماه امسال معاون بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی اراک آماری از مرگ‌ومیرهای ناشی از آلودگی هوا در این استان را اعلام کرد. به گفته او، در سال 1400، 500نفر به دلیل آلودگی هوا در شهر اراک جان‌شان را از دست دادند؛ شهری که بر اساس اعلام علی علی‌محمدی، بیش از 600 هزار نفر جمعیت دارد. بیماری‌های انسداد مجاری هوایی و سرطان‌های ریوی، سکته‌های مغزی و قلبی از مهم‌ترین دلایل مرگ‌ها اعلام شده است. این آمار نتیجه پژوهش گروه سلامت و محیط وزارت بهداشت و مرکز تحقیقات هوا و تغییرات اقلیمی دانشگاه شهید بهشتی روی ۲۷ شهر کشور ازجمله اراک از نظر آلودگی هوا و اثرات آن روی بیماری‌ها و مرگ‌ومیر است. به گفته او، تا 13 آذرماه امسال، شهر اراک 90روز ناسالم داشته است.
مهدی بختیار، فوق‌ متخصص ریه و عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم پزشکی اراک است. او به هم‌میهن می‌گوید که میزان ابتلا به بیماری‌های‌ تنفسی در اراک بالا رفته و شدت ابتلا امسال بیشتر از سال‌های گذشته بوده است: «نکته این است که در مراجعه‌های جدید، افراد بدون بیماری‌ زمینه‌ای دچار مشکلات تنفسی می‌شوند. یعنی سابقه بیماری تنفسی و آلرژیک ندارند و به‌یکباره در ماه‌های اخیر نشانه‌های بیماری در آنها دیده شده که مقارن است با شرایط جوی و آلودگی هوا در این شهر. البته تعدادی از بیماران، بیماری شناخته‌شده ریوی دارند مثل انسداد مزمن ریه، برونشیت، آسم و … که انتظار می‌رود در پاییز و زمستان میزان مراجعات‌شان بالا برود.» بر اساس اعلام بختیار، تعداد بیمارانی که دچار عفونت‌های ریوی شده‌اند، کمتر شده و در مقابل به دلیل تماس با آلاینده‌ها، میزان مراجعه‌ها بالا رفته است: «ما به‌طور واضح، با درصدی از افزایش مراجعه‌ها مواجهیم که این مسئله به آلودگی هوا ارتباط دارد.» بر اساس اعلام این متخصص ریه، بیماران سالمند بیش از همه در معرض خطر قرار دارند، اما افراد بدون سابقه بیماری با اعلائم تنفسی هم مراجعه داشته‌اند.
قبلا پارسا رستمی، فوق تخصص خون و آنکولوژی گفته بود که آمار سرطان در شهر اراک بالاست و این آمار، اراک را جزو شهرهای در خطر بالا قرار می‌دهد. به گفته او، سرطان‌های شایع در زنان این شهر سرطان‌ پستان، دستگاه گوارش، پوست، رحم و تخمدان و در مردان سرطان ریه، دستگاه گوارش و پروستات بالاترین شیوع را دارد.
حالا هم بختیار درباره تاثیر آلودگی هوای اراک بر افزایش موارد سرطان می‌گوید: «آلاینده‌های محیط به‌عنوان ریزفاکتورهای شناخته‌شده بر ابتلا به برخی سرطان‌ها موثر است، البته زمانی می‌توان دراین‌باره صحبت کرد که بررسی‌ها و مطالعات دقیقی صورت گرفته باشد چراکه از وقتی عاملی مانند آلودگی بر ابتلا به سرطان تاثیر بگذارد، معمولا مدت زمان زیادی لازم است، چراکه این تاثیر کند است و تا زمانی‌که فرد علائم پیدا کند، طول می‌کشد. با این همه او تاکید می‌کند که از نظر علمی تاثیر آلودگی بر ابتلا به سرطان ثابت شده است اما اینکه بتوان مقایسه‌ای انجام داد، نمی‌توان با قطعیت نظری داد. این متخصص ریه در پاسخ به این سوال که آیا تاثیر ماده‌ای مانند مازوت بر نوع ابتلا به بیماری تنفسی قابل مشاهده است، توضیح می‌دهد: «نمی‌توان به صورت جداگانه، تاثیر آلاینده‌ها را بر نوع بیماری مشخص کرد، یعنی علائم تفاوتی نمی‌کند. اما به‌طورکلی، واضح است که آلودگی هوا ناشی از مازوت است که از تابستان آغاز شد. حتی وقتی در مسیر جاده شازند سمتی که نیروگاه قرار دارد حرکت می‌کنیم، جهت انتشار این آلاینده‌ها به سمت شهر اراک است و به‌طور کاملا واضح، منشأ آن مشخص است. این وضعیت هم از تابستان شروع شد.» به گفته او، قسمت عمده آلودگی مربوط به سوختی است که به صورت غیراستاندارد از سوی نیروگاه و کارخانجات اطراف پخش می‌شود. براساس اطلاعات کلی هم گفته می‌شود که میزان گوگرد این مازوت، فراتر از استاندارد قابل مصرف است. درحالی‌که باید برای مازوت‌سوزی از فیلتر استفاده شود اما مشخص نیست چرا این اتفاق نمی‌افتد. البته حتی در صورت فیلتر کردن، دفع آلاینده‌ها، مشکل محیط‌زیستی جداگانه‌ای دارد. او می‌گوید بحث توقف مازوت‌سوزی خارج از تصمیم‌گیری مدیران استان است. حتی فراتر از مسوولان وزارت بهداشت و وزارت نفت. یک تصمیم استراتژیکی است. اینها موضوعاتی است که مسئولان اعلام می‌کنند و وضعیت بسیار نگران‌کننده است. او به بیماران قلبی – ریوی توصیه می‌کند که از شهر خارج شوند: «این اتفاق فعلا قابل اصلاح نیست و اگر ادامه پیدا کند وضعیت خطرناک می‌شود.»