برای حل مسئله قره باغ کوهستانی، الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان، راه زور را انتخاب کرده و باعث خروج گسترده مردم از این منطقه شده است. این«راه حل» نظامی که به لطف تحویل تسلیحات ترکیه و اسرائیل امکان پذیر شده، بازگو کننده انزوای فزاینده ارمنستان نیز هست و تنها وقفه کوتاهی است بر بی ثباتی در قفقاز.

تنهایی ارمنیان↑  

حمله نظامی آذربایجان به قره باغ کوهستانی که در ۱۹ سپتامبر آغاز شد، به این کشور اجازه داد تا کنترل این منطقه ارمنی محصور در خاک خود را به دست بگیرد و منجر به فرار کل جمعیت آن شد (۱). برای ایروان، اعمال محاصره سخت ۹ ماهه، امتناع طرف آذربایجانی از تعهد به احترام به حقوق فرهنگی و سیاسی ارامنه قره باغ کوهستانی و همچنین سخنان سرشار از نفرتی که توسط عالی ترین مقامات در باکو ابراز می شود، جوی به وجود آوردند که هدفش تحریک مردم به چنین خروج دسته جمعی بود. و در نتیجه، به پاکسازی قومی تبدیل شده است. رسماً درهای بازگشت به روی ارامنه گشوده است. اما فقدان ضمانت‌های امنیتی مشخص و همچنین کدورت های انباشته شده در طی سه دهه نشان می‌دهد که هیچ کس نامزد اسکان مجدد نخواهد شد.

آیا این رویداد نشانگر پایان منازعه ای است که سی و پنج سال پیش آغاز شد، زمانی که ارامنه قره باغ خواستار خودمختاری شده بودند و ایروان برای حمایت از آنها، در پایان جنگ اول قره باغ کوهستانی، منطقه ای را در گرداگرد این منطقه اشغال و نزدیک به ۱۳ درصد از خاک آذربایجان را از جمعیت آذری خود خالی کرد؟ سه دهه بعد تبلیغات رسمی باکو -که جمهوری ارمنستان را «آذربایجان غربی» توصیف می کند- حاوی عناصر توسعه طلبانه و منادی جنگ های آینده است.

در مواجهه با این تهدیدات، ارمنستان خود را منزوی می‌بیند. پس از تلفات نظامی سنگین در جنگ ۲۰۲۰، ایروان در سازماندهی مجدد و تجهیز دوباره نیروهای مسلح خود ناکام ماند. روسیه، شریک امنیتی سنتی آن، از اجرای قرارداد ۴۰۰ میلیون دلاری تسلیحات خودداری کرد. در جریان مداخلات نظامی آذربایجان در سال‌های ۲۰۲۱-۲۰۲۲ که به این کشور اجازه داد تا با تصرف ارتفاعات استراتژیک مرزهای بین دو کشور را به نفع خود ترسیم کند، نه روسیه و نه سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO، که ارمنستان یکی از اعضای آن است) باکو را محکوم نکردند. آنها حتی هیچ اقدامی برای حفاظت از ارمنستان انجام ندادند. ارمنستان برای غلبه بر انزوای خود به دنبال متحدان جدیدی مانند هند یا فرانسه، به ویژه برای به دست آوردن سلاح است. با چرخش ایروان به سمت غرب ، روابط سنتی آن با روسیه رو به وخامت گذاشته است. در مقابل، آذربایجان موفق شده، یه طور همزمان با روسیه، ایالات متحده و اتحادیه اروپا شراکت خود را گسترش دهد و در عین حال اتحاد استراتژیک خود با ترکیه را تحکیم کند.

چرا روسیه به آذربایجان اجازه داد راه حل نظامی را اجرا کند در حالی که در نوامبر ۲۰۲۰ ، برای جلوگیری از تصرف قره باغ توسط این کشور مداخله کرده بود ؟ این دو جنگ در زمینه های ژئوپلیتیکی متفاوتی رخ داده اند: در سال ۲۰۲۰، درگیری بین دو کشور قفقاز در یک سرزمین مورد مناقشه، با مداخله مستقیم دو قدرت بزرگ بود: ترکیه حمایت نظامی و سیاسی از آذربایجان و روسیه موقعیت میانجی بین دو کشور متخاصم را به عهده گرفتند (۲). زمانی که ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه، در نوامبر ۲۰۲۰ نیروی میانجی خود را در قره باغ کوهستانی مستقر کرد، هدفش این بود که اهرم های جدیدی در این منطقه استراتژیک داشته باشد. ابتدا با گسترش حضور نظامی روسیه. سپس با تلاش برای به انحصار در آوردن میانجیگری بین ارمنستان و آذربایجان برای خود، ضمن به تعویق انداختن(sine die) مسئله وضعیت قره باغ. این در حالی است که آذربایجان اعلام می کند که به وضعیت موجود رضایت نمی دهد و خواستار کنترل کامل بر قره باغ کوهستانی است، بدون اعطای وضعیت خودمختار و بدون تضمین حفظ امنیت برای جمعیت ارمنی.

به عکس، در سال ۲۰۲۳، درگیری های قفقاز در بستر تقابل روسیه و غرب در اوکراین رخ می دهد. ناکامی های نظامی کرملین در آنجا اهمیت استراتژیک آذربایجان – و متحدش ترکیه – را برای آقای پوتین افزایش داده است، در حالی که علاقه اش به ارمنستان در نظر او کاهش یافته است. دو روز قبل از اینکه مسکو «عملیات نظامی ویژه» خود را علیه کی‌یف آغاز کند، کرملین از آقای علی اف در مسکو استقبال کرد تا پیمان اتحاد امضا کند (۳). از آن زمان، آذربایجان به بستری برای صادرات مجدد نفت روسیه و در نتیجه شریکی کلیدی در دور زدن تحریم های غرب تبدیل شده است(۴). نتیجه: در جریان حمله سپتامبر ۲۰۲۳، ارتش روسیه میدان را برای ارتش آذربایجان باز گذاشت و این امر متقاعدمان می کند که توافق قبلی بین مسکو و باکو انجام شده است. چند تن از رهبران سیاسی و نظامی ارمنی اهل قره باغ که خود را تحت حمایت نیروهای روسی قرار داده بودند، بدون دخالت مسکو توسط مقامات باکو دستگیر شدند (۵).

پیش به سوی بازبینی مرزها

نخست وزیر، نیکول پاشینیان، در مواجهه با آنچه در ایروان به صورت رها شدن توسط متحد اصلی خود دیده می‌شود، به دنبال حمایت از غرب بود، اما از حمایت واقعی برخوردار نشد. اتحادیه اروپا از بدتر شدن روابط بین ارمنستان و مسکو – که آن را عاملی برای تضعیف روسیه در قفقاز می داند- راضی است، اما نمی خواهد از عنایت های باکو خود را محروم کند. در ژوئیه ۲۰۲۲، اورسولا فون در لاین، رئیس کمیسیون اروپا، از باکو بازدید کرد تا واردات گاز طبیعی از آذربایجان را از ۸ میلیارد متر مکعب به ۱۲ میلیارد متر مکعب در سال ۲۰۲۳ و «۲۰ میلیارد متر مکعب ظرف چند سال (۶)» افزایش دهد. این قرارداد جدید سالانه ۱۵.۶ میلیارد یورو اضافی به بودجه آقای علی اف واریز می کند (۷). در آن زمان، اتحادیه اروپا ارائه پیش شرط هایی برای اجرای این قرارداد را مفید ندانست، به عنوان مثال تعهد به یافتن راه حل مسالمت آمیز برای مسئله قره باغ یا توقف سرکوب برخی از محافل مذهبی که بیش از حد به ایران نزدیک تلقی می شدند، یا فعالان حقوق بشر.

محاصره قره باغ، موضع اتحادیه اروپا را تغییر نداده است. اما اهرم‌ها قابل توجه بودند: هیدروکربور‌ها ۹۲ درصد صادرات آذربایجان را تشکیل می‌دهند که عمدتاً به سمت اروپا سرازیر می شوند (۸). اما در شرایط تنش در بازار گاز و نفت پس از تحریم های غرب علیه مسکو، باکو از اشتیاق بروکسل برای نزدیک شدن به تامین کنندگان غیر روسی سود برده است.

ایالات متحده، به شکلی به همان اندازه چشمگیر، خویشتن داری قابل توجهی از خود نشان داد. تنها در پنج روز، کل جمعیت از منطقه ی تحت محاصره فرار کردند، بدون این که واشنگتن تهدید به تحریمات خود را که در ۶ سپتامبر اعلام کرده بود به اجرا در آورد، در حالی که آذربایجان در همان زمان در حال تجمع و افزایش نیروهای خود بود (۹). حجب آمریکا تا حدی ناشی از بهره های فرعی است که ایالات متحده امیدوار بود از شکست ارمنستان به دست آورد، از جمله، خروج روسیه از منطقه محصور. امری بسیار قابل تردید: باکو در کوتاه مدت خواستار چنین چیزی نیست و روسیه حضور خود را در خطوط اصلی ارتباطی گسترش داده است (۱۰). به نوبه خود، مسکو همچنان به ایروان پیشنهاد می کند که مرزبانان پل زمینی مورد ادعای باکو را ایمن کنند تا آنها بتوانند به منطقه نخجوان و فراتر از آن به ترکیه دسترسی مستقیم داشته باشند.

ایران که همسایه جنوبی دو کشور متخاصم است، همیشه با گشایش چنین کریدوری در خاک ارمنستان مخالف بوده است. بندی در این مورد در توافقنامه آتش‌بس ۲۰۲۰ گنجانده شده، اما هرگز توسط ایروان اعمال نشده است (همین طور در مورد گشایش سایر خطوط ارتباطی در منطقه، از جمله مرز بین ترکیه و ارمنستان که آنکارا آن را بسته نگه می دارد).

اما برای تهران، راه زیر سوال بردن مرزهای قفقاز باز می ماند. سابقه ای غیرقابل قبول برای این کشور که سخنان جدایی خواهانه باکو در باره جمعیت آذری شمال سرزمین خود را محکوم می کند.

جمهوری اسلامی تا سال ۲۰۲۰ برای حفظ وضعیت موجود در قفقاز جنوبی به روسیه متکی بود. ایران نیز مانند ارمنستان از این که روسیه دخالت نظامی مستقیم یک قدرت خارجی بزرگ مانند ترکیه را که یکی از اعضای ناتو است، تحمل کرد، شگفت زده شد. علاوه بر این، تهران نگران همکاری نظامی آذربایجان و رقیب اسرائیلی اش است. بر اساس گزارش موسسه تحقیقات صلح بین‌المللی استکهلم (SIPRI) از سال ۲۰۱۴، تل‌آویو بیش از ۸۵۰ میلیون دلار تسلیحات به باکو ارسال نموده و این کشور را به دومین مشتری بزرگ خود پس از هند تبدیل کرده است (۱۱). چه بسا ارزش محمولات تحویل شده که سهمی در تدارکات حمله سپتامبر ۲۰۲۳ داشته اند، بسیار بیشتر هم باشد (۱۲).

ایران همچنین نگران امنیت مرزهای شمال غربی خود است، جایی که سربازان اسرائیلی در آن حضور دارند و قادر به انجام عملیات گسترده در عمق این خاک هستند. در مواجهه با تقویت نفوذ اسرائیل و نیز ترکیه، تهران مانورهای نظامی گسترده‌ای را در اکتبر ۲۰۲۱ ترتیب داد که از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی بی سابقه بودند.

این نمایش قدرت باکو را نگران نکرد. بنابراین ایران از در گفتگو وارد شد. تهران به عنوان راه حل جایگزین برای کریدور ارمنستان جنوبی (منطقه سیونیک) مسیر عبوری را پیشنهاد کرد که از خاک خودش می گذرد. هدفش این بود که باکو را از وسوسه های تب دار الحاق جویانه اش نسبت به ارمنستان وا بدارد. در ۶ اکتبر، جمهوری آذربایجان و ایران تفاهم نامه ای برای تدارک ساخت راه آهن امضا کردند. در همان روز، مراسمی برای افتتاح یک پل جاده ای و زیرساخت های گمرکی مرزی بین دو کشور در منطقه روستای آغبند واقع در منطقه زنگیلان برگزار شد. آقای حکمت حاجی اف، مشاور دیپلماتیک رئیس جمهور علی اف، در پایان ماه اکتبر به سایت آمریکایی پولیتیکو گفت که کریدور ارمنستان جنوبی از نظر باکو جذابیت خود را از دست داده است و دولت وی قصد ندارد «این منطقه را به زور بگیرید» او از این منطقه به نام آذری اش زنگه زور یاد کرد (۱۳).

زمینه ژئوپلیتیک جهانی به نفع تثبیت پایدار وضعیت در قفقاز نیست. جنگ در اوکراین، حمله نظامی اسرائیل به غزه: این درگیری های داغ منجر به چند پاره شدن پلتفرم های گفتگو در منطقه شده اند.

قدرت‌های بزرگ درگیر در قفقاز – مانند روسیه، ترکیه، ایران، ایالات متحده، اسرائیل و دیگران – به شدت بر روی دیگر زمینه‌ها با یکدیگر رقابت می‌کنند. تا سال ۲۰۲۰، حل مناقشه قره باغ به گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا (OSCE) به ریاست مشترک روسیه، فرانسه و ایالات متحده واگذار شده یود. هیچ ساختاری جایگزین آن نشده است. به نوبت، مادرید و سپس واشنگتن پیشنهاد میزبانی مذاکرات صلح را دادند. اما آقای علی اف با عنوان کردن سوگیری غربی ها، از رفتن به آنجا امتناع کرد. در کوتاه مدت، از سرگیری خصومت ها به نظر منتفی می آید: در ۹ نوامبر، در حاشیه یک رژه نظامی در استپاناکرت، پایتخت سابق قره باغ کوهستانی که بار دیگر به خانکندی نام گذاری شده، رئيس جمهور آذربايجان، در بحبوحه فتوحات تازه نظامی اش اظهار داشت: « ما جنگ دیگری نمی خواهیم. ما به اهدافمان رسیده ایم (۱۴). » اما این مداخلات همچنان در انتظار امضای توافقنامه برای برقراری یک صلح دایم، اما هنوز نامشخص است، به ویژه در مورد مسئله حساس سه منطقه ی آذربایجانی محصور در ارمنستان، در مناطق تاووچ و آرارات، که باکو هنوز مدعی آن است. شاید آقای علی‌اف در نبرد قره باغ کوهستانی پیروز شده باشد، اما بی‌ثباتی در قفقاز جنوبی به زودی برطرف نخواهد شد.

۱- مقاله « قره باغ علیا، فرو رفته در سکوت»، لوموند دیپلماتیک، نوامبر ۲۰۲۳ https://ir.mondediplo.com/2023/11/article4634.html

۲- « Relations Russie-Turquie : le prisme du Haut-Karabakh », Confluences Méditerranée, n° 124, Paris, 2023.

۳- « Declaration on allied interaction between the Republic of Azerbaijan and the Russian Federation », 22 février 2022.

۴- مقاله «ارمنستان در جستجوی حامی»، لوموند دیپلماتیک، مه ۲۰۲۳ https://ir.mondediplo.com/2023/05/article4429.html

۵- « Bako Sahakian et Arkadi Ghoukassian ne voulaient pas quitter l’Artsakh » (en arménien), Aravot, Erevan, 13 octobre 2023.

۶- « Statement by President von der Leyen with Azerbaijani President Aliyev », Commission européenne, 18 juillet 2022.

۷- Adrien Pécout et Faustine Vincent, « Arménie : la hausse des importations de gaz d’Azerbaïdjan met l’Europe dans l’embarras », Le Monde, 7 octobre 2023.

۸- Ingilab Ahmadov, « Azerbaijan is among the exporters of low value-added variety of products », Baku Research Institute, 4 septembre 2023.

۹- International Crisis Group, « Responding to the humanitarian catastrophe in Nagorno- Karabakh », 29 septembre 2023.

۱۰- Contingent russe de maintien de la paix au Haut-Karabakh, infographie (en russe), 11 novembre 2023.

۱۱- « Importer/Exporter TIV tables », 2023.

۱۲- Avi Scharf et Oded Yaron, « 92 flights from Israeli base reveals arm exports to Azerbaijan », Haaretz, Tel-Aviv, 6 mars 2023 ; Isabel Debre, « Israeli arms quietly helped Azerbaijan retake Nagorno-Karabakh, to the dismay of region’s Armenians », Associated Press, 5 octobre 2023.

۱۳- Gabriel Gavin, « Avoiding another war in the former Soviet Union », Politico, 30 octobre 2023.

۱۴- « Ilham Aliyev : “We do not need a new war” », JAM News, 9 novembre 2023

لوموند دیپلماتیک