دنیای‌اقتصاد : از زمان مطرح شدن ادعای استفاده از پهپادهای ایرانی در جنگ اوکراین توسط روسیه، تهران در موقعیت بسیار حساسی قرار گرفته است. با وجودی که مقامات کشور بارها اعلام کردند که هیچ پهپادی برای استفاده در جنگ در اختیار روسیه قرار نداده‌‌‌اند، اما ولادیمیر زلنسکی، رئیس‌‌‌جمهور اوکراین و کشورهای غربی عزم خود را جزم کردند تا اثبات کنند که روسیه از پهپادهای ایرانی در جنگ استفاده کرده است.

به دنبال مطرح شدن این اظهارات علیه ایران، نه تنها پروسه احیای گفت‌وگوهای برجامی تحت‌الشعاع قرار گرفت بلکه شاهد تنش فزاینده بین تهران و بروکسل از یکسو و تهران و واشنگتن از سوی دیگر هستیم و تحریم‌‌‌هایی نیز علیه ایران اعمال شد و کشور در شرایط سخت‌‌‌تری قرار گرفت. اما مساله اینجاست که تصمیم‌‌‌سازان در ایران حتما نسبت به عواقب چنین همکاری‌‌‌هایی آگاه بوده‌اند اما احتمالا فواید همکاری نظامی با مسکو بیش از زیان‌هایش بوده است. در خصوص تاریخچه همکاری‌‌‌های نظامی ایران و روسیه بعد از انقلاب باید گفت که این همکاری‌‌‌ها مساله جدیدی نیست و روابط ایران با روس‌‌‌ها پس از پیروزی انقلاب اسلامی به‌ویژه در حوزه نظامی وارد مرحله جدیدی شد.

بعد از دفاع مقدس و در سال‌های انتهایی دهه ۶۰ و ابتدای دهه ۷۰ ایران یک قرارداد نظامی به ارزش ۱۰ میلیارد دلار با روسیه منعقد کرد که در نتیجه آن تسلیحاتی نظیر جنگنده‌‌‌های میگ ۲۹، سوخو ۲۴، تانک‌‌‌های تی ۷۲ و زیردریایی‌‌‌های کلاس کیلو خریداری شد. ناصر نوبری، سفیر پیشین ایران در شوروی در گفت‌وگویی که پیش‌تر با روزنامه «دنیای‌اقتصاد» داشت، گفته بود: «در سفر سال‌‌‌۱۹۸۹ مرحوم هاشمی‌‌‌رفسنجانی به شوروی توافق شد که روابط استراتژیک بین تهران و مسکو برقرار شود و این روابط استراتژیک در همان دیدار بنیانگذاری شد. در پی این توافق، عالی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ترین و بیشترین تسلیحات استراتژیک شوروی اعم از هواپیماهای جنگی سوخو و میگ، زیردریایی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، موشک و تانک در اختیار ایران قرار گرفت.» به گفته سفیر پیشین ایران در شوروی، این معامله تا به امروز مهم‌ترین و بالاترین تامین تسلیحاتی بعد از انقلاب برای کشورمان بوده است.

چرا همکاری استراتژیک متوقف شده بود؟

همچنین نکته دیگری که خرید و فروش تسلیحات با روسیه را مساله‌ساز کرده به تحریم‌‌‌ها علیه ایران بازمی‌گردد. زیرا بخش مهمی از تحریم‌‌‌های ایران مربوط به تحریم‌‌‌ خرید و فروش ادوات نظامی است. بخشی از این تحریم‌‌‌ها در اکتبر ۲۰۲۰ پایان یافت و از آن زمان ایران می‌تواند به کشورها سلاح متعارف بفروشد و آنها نیز می‌توانند از ایران همین ادوات را دریافت کنند. تسلیحات متعارف معمولا ادوات نظامی را شامل می‌شود که جنبه تدافعی دارد و این اولین تاریخ انقضا برای ایران بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱بود. هرچند تحریم ثانویه آمریکا در سپتامبر ۲۰۲۰ باعث شده که هیچ کشوری به ایران سلاح متعارف نفروشد و نخرد.

طبق فرمان اجرایی رئیس‌‌‌جمهور وقت آمریکا، دونالد ترامپ، در سپتامبر ۲۰۲۰ تمام شرکت‌ها، دولت‌‌‌ها و بازیگرانی که در ارتباط با فروش و صادرات تسلیحات متعارف یا قطعاتی که در تسلیحات متعارف استفاده می‌شود با ایران معامله‌‌‌ای کنند، تحریم‌‌‌ می‌‌‌شوند و نمی‌توانند با ایالات متحده همکاری کنند.  بر پایه قطعنامه ۲۲۳۱ دومین انقضا اکتبر ۲۰۲۳ است که همه محدودیت‌های موشکی ایران برداشته خواهد شد.  پاراگراف چهارم ضمیمه بی‌ قطعنامه ۲۲۳۱ می‌‌‌گوید هر وسیله پرنده مثل موشک و پهپاد که جنبه تهاجمی و انفجاری داشته باشد و بالاتر از برد ۳۰۰ کیلومتر باشد، نقض‌کننده محدودیت‌های موشکی است. اما طبق قطعنامه ۲۲۳۱، در اکتبر ۲۰۲۳ هر محدودیتی که در ارتباط با موشک وجود دارد و حتی این پاراف بی‌اثر می‌شود و ایران به راحتی می‌تواند در این زمینه خرید و فروش انجام دهد.

برآورد هزینه- فایده تعامل نظامی با مسکو

با در نظر گرفتن موارد ذکر شده و موقعیت تهران و روسیه که هر دو تحت تحریم و روسیه در یک جنگ تمام عیار به سر می‌‌‌برد، در برآورد هزینه- فایده خرید و فروش نظامی ایران و روسیه باید چند مساله را مدنظر داشت؛ نخست اینکه این معامله چقدر سودمند بوده است؟ باید مدنظر داشته باشیم که اعراب و غربی‌‌‌ها، در قبال دریافت سوخو نسبت به ایران حساس‌‌‌تر می‌‌‌شوند. در عین حال آیا دریافت سوخو ۳۵ با تمام تجهیزات می‌تواند موازنه را در منطقه به نفع ایران برهم بزند و تهران با چنین انگاره‌‌‌ای به سمت قراردادهای نظامی با روسیه در بحبوحه جنگ گام برداشته است.

منافع دریافت سوخو ۳۵ از روسیه حائز اهمیت است اما باید توجه داشته باشیم که روسیه قرار است چند فروند سوخو به ایران بدهد.برخی رسانه‌های غربی از ۲۴ فروند تا ۶۰ فروند را مطرح کرده‌اند.  یک رسانه ‌‌‌آمریکایی در خصوص دریافت سوخو ۳۵ از روسیه نوشته بود که ایران می‌‌‌خواهد به زودی ۲۴ فروند سوخو ۳۵ بگیرد و روسیه قول داده بعد از تحویل این تعداد، خط تولید مشترک سوخو را در ایران راه بیندازد که اتفاق بسیار مهمی است. همزمان بحث خط تولید پهپاد ایرانی در روسیه نیز مطرح شده است. البته این مسائل را رسانه‌‌‌های آمریکایی مدعی شده‌‌‌اند و تهران و مسکو هنوز هیچ‌کدام را تایید نکرده‌‌‌اند.  از طرف دیگر آمریکا مدعی شده است بحث فقط هواپیمای جنگنده نیست بلکه روسیه می‌‌‌خواهد هلیکوپتر نظامی هم به ایران بدهد. زیرا ایران در حوزه بالگرد نظامی کمبود دارد.

همچنین یک کارشناس که نخواست نامش فاش شود به «دنیای‌اقتصاد» گفت: «آمریکایی‌‌‌ها مدعی شدند طرف روسی، یکسری سلاح‌‌‌های غربی را که از اوکراین به غنیمت گرفته، برای مهندسی معکوس به ایران تحویل داده است؛ از جمله موشک دوش پرتاب جاولین.»

همچنین در این میان برخی منابع بحث ورود تانک‌‌‌های تی ۹۰ به ایران را نیز مطرح کرد‌‌‌ه‌‌‌اند.

اگر این مسائل به واقعیت تبدیل شود و ایران این تسلیحات را از روسیه تحویل بگیرد، در عرصه هوایی و زمینی ایران می‌تواند برخی کمبودهایش را جبران کند. به گفته یک کارشناس، تنها اشکالاتی که می‌‌‌شد به قوای مسلح گرفت، کمبود جنگنده بالگرد و تانک مدرن بود. اگر این طور باشد طرف ایرانی با آگاهی کامل برای استفاده از این فرصت و رفع کمبودهای نظامی‌‌‌اش به روسیه درخواست داده و طرف روس نیز به ادعای آمریکا درخواست تهران را پذیرفته است.  به گفته برخی تحلیلگران حوزه نظامی اگر این تسلیحات دریافت شود، روی توازن قوا در خاورمیانه به نفع ایران تاثیر می‌‌‌گذارد. از سوی دیگر با توجه به بدبینی تاریخی نسبت به وفای به عهد روس‌‌‌ها این نگرانی وجود دارد که مسکو با تغییر وضعیت جنگ در اوکراین زیر قولش بزند. تحلیلگر مسائل نظامی به روزنامه «دنیای‌اقتصاد» گفت: «امروز روسیه در موضع ضعف است و تمایل دارد از طرف ایران حمایت شود. بنابراین بعید است روس‌‌‌ها زیر توافقات بزنند مگر اینکه اتفاق مهمی رخ بدهد.»

چه دادیم چه گرفتیم؟!

از سوی دیگر حمیدرضا عزیزی، پژوهشگر مهمان در بنیاد علم و سیاست آلمان در پاسخ به روزنامه «دنیای‌اقتصاد» با اشاره به اینکه قرارداد سوخو ۳۵ هنوز نهایی نشده، گفت: «اگر آن را نهایی شده در نظر بگیریم، باید ببینیم چه داده‌‌‌ایم و چه گرفته‌‌‌ایم.» عزیزی در پاسخ به اینکه در صورت دریافت سوخو ۳۵ با تجهیزات کامل توسط ایران، این اقدام چه تاثیری بر توازن قوا در منطقه خواهد داشت، توضیح داد: «به نظر من نهایتا روسیه ۲۴ سوخوی ۳۵ تحویل ایران خواهد داد و احتمالا بیش از این نخواهد بود. زیرا روسیه چند ده فروند بیشتر از این هواپیمای جنگی تولید نکرده و به دلیل تحریم‌‌‌هایی که امروز علیه این کشور اعمال می‌شود فعلا نمی‌تواند سوخو تولید کند؛ چون بخش‌‌‌هایی از آن که به تکنولوژی خاصی نیاز دارد در خود روسیه وجود ندارد.»

این تحلیلگر با اشاره به اینکه ما صدها پهپاد به روسیه داده‌‌‌ایم و در ازای آن قرار است ۲۴ سوخو تحویل بگیریم، توضیح داد: «اگر بحث دکترین نظامی ایران را درنظر بگیریم، پهپاد یکی از عناصر بازدارندگی نامتقارن ایران در کنار بحث موشک و سایبر و نیروهای نیابتی است.»  وی می‌‌‌گوید اگر روسیه در موقعیتی بود که می‌توانست به ایران ۱۰۰ فروند سوخوی ۳۵ بدهد یا خط تولید مشترک راه بیندازیم این مناسبات منطقی‌‌‌تر به نظر می‌‌‌رسید.در نتیجه با در نظر گرفتن نگاه کارشناسان و تحلیلگران این حوزه در می‌‌‌یابیم که دو نگاه کاملا متفاوت نسبت به تعاملات نظامی تهران و مسکو در مقطع فعلی وجود دارد؛ یک نگاه این قراردادها را موجب تغییر توازن قوا به نفع ایران می‌‌‌داند و نگاه دیگر معتقد است در شرایط تحریم و بن‌‌‌بست برجام، دریافت ۲۴ فروند سوخو ۳۵ ممکن است چندان به سود ایران تمام نشود.