عصر ایران/ دیجیاتو نوشت: «اینترنت در ایران پراختلال، محدود و کُند است»؛ دومین گزارش کیفیت اینترنت در ایران که از سوی انجمن تجارت الکترونیک تهران منتشر شده، با این جمله آغاز می‌شود و طی چندده صفحه به اثبات این مهم می‌پردازد.

در این گزارش آمده است که وضعیت اختلال‌ها، محدودیت‌ها و سرعت اینترنت ایران در برخی مواقع بهتر شده، اما به‌طور کلی همچنان ایران در قعر جدول کیفیت و سرعت اینترنت قرار دارد. در این گزارش تأکید شده که بخش قابل‌توجهی از مشکلات اینترنت کشور خودخواسته است؛ به این معنا که فیلترینگ و اعمال محدودیت و اختلال نه به‌دلیل مشکل توسعه زیرساخت‌ها، بلکه به‌خاطر سیاست‌گذاری‌ها و اعمال قوانین رخ داده است.

انجمن تجارت الکترونیک تأکید داشته که این گزارش را براساس داده‌های مراجع بین‌المللی و تحلیل کارشناسان خبره زیرساخت اینترنت کشور تهیه کرده‌ است: «از منتقدان این گزارش، به‌خصوص نهادهای دولتی و حاکمیتی که می‌بایست نسبت به این وضعیت پاسخگو باشند، دعوت می‌شـود تا با ارائه شواهد علمی و داده‌هـای کمی، ادعاهای جایگزین خود را مطرح کنند.»

بدون فیلترشکن، استفاده از اینترنت برای ایرانی‌ها ممکن نیست

انجمن تجارت الکترونیک تأکید دارد که ریاست‌جمهوری، با توجه به اختیاراتی که قانون به او داده، اولین شخص جهت پاسخگویی درمورد وضعیت اینترنت است.

به گفته انجمن تجارت الکترونیک تهران، پس از انتشار اولین گزارش، قدم‌های کوچک اما امیدبخشی از سوی دولت برای رفع محدودیت‌ها برداشته شده است. در این گزارش آمده: «با این همه، اینترنت این روزهای ایران تغییرات محسوسی نداشته است و می‌توان گفت که ادامه این روند وضعیت اینترنت ایران، آن را در وضعیت خطرناکی قرار می‌دهد. آن‌طور که انجمن از واژه خطرناک تعریف داشته، منظورش این است که همچنان استفاده از اینترنت برای ایرانی‌ها، بدون فیلترشکن ممکن نیست و منطق استفاده از فیلترشکن علاوه بر تحمیل هزینه ماهانه چندهزار میلیاردی است.»

انجمن تجارت الکترونیک تهران در پاسخ به این پرسش که چه کسی باید پاسخگوی کیفیت پایین اینترنت باشد؟ از نهادهایی چون دولت، مرکز ملی فضای مجازی، شورای عالی امنیت ملی و قوه قضاییه نام برده است. همچنین این انجمن تأکید دارد که ریاست‌جمهوری، با توجه به اختیاراتی که قانون به او داده، اولین شخص جهت پاسخگویی درمورد وضعیت اینترنت است.

انجمن تجارت الکترونیک تهران در گزارش دوم خود، ایران را با ۵۰ کشور دیگر در سه شاخص اختلال، محدودیت و سرعت مقایسه کرده است. ایران درمجموع با کسب ۱۴۲ امتیاز منفی از مجموع ۱۵۰ امتیاز ممکن، در صدر کشورهای با بدترین کیفیت اینترنت قرار دارد. پس از ایران، قزاقستان و چین اینترنت بی‌کیفیت دارند.

نیمی از فعالان کسب‌وکارهای اینترنتی به مهاجرت فکر می‌کنند

آن‌طور که در این گزارش آمده است، بیش از ۵۰ درصد از فعالان کسب‌وکارهای دانش‌بنیان کشور در مسیر مهاجرت قرار گرفته‌اند. انجمن تجارت الکترونیک تهران براساس پایگاه داده ooni که درزمینه رصد و پایش اختلال و سانسور در اینترنت کشورهای مختلف فعالیت دارد، حدود ۱۰۰۰ وب‌سایت پرکاربرد در کشورهای مختلف را در این زمینه معیار قرار داده است: «پایگاه داده ooni درزمینه رصد و پایش اختلال و سانسور در اینترنت کشورهای مختلف فعالیت می‌کند.

اطلاعات خام را از این پایگاه داده استخراج کردیم. از حوالی نیمه ماه مارس یا همان فروردین‌ماه ۱۴۰۲ تا سپتامبر ۲۰۲۳ که می‌شود حوالی آذرماه ۱۴۰۲، میلیون‌ها تست از Probeها در ۱۶۵ کشور جهان انجام شده بود. از بین این ۱۶۵ کشور، ۵۰ کشور را انتخاب کردیم که هم جزو ۱۰۰ کشور اول جهان براساس تولید ناخالص ملی (GDP) باشند و هم در حدود ۷۰ درصد در نمونه وب‌سایت‌های بررسی‌شده با یکدیگر همپوشانی داشته باشند تا ارزیابی نهایی‌مان جامعیت و شمول قابل‌دفاعی داشته باشد. سپس هر وب‌سایت را که تعداد درخواست‌های fail شده آن بین ۱۰ تا ۵۰ درصد تعداد مجموع درخواسـت‌ها بود، به‌منزله اختلال و مواردی را که تعداد درخواست fail شده آن بیش از ۵۰ درصد بود، به‌معنی فیلتر درنظر گرفتیم. سپس رتبه این ۵۰ کشور را در شاخص سرعت براساس داده‌های کلادفلر استخراج کردیم و رتبه‌بندی نهایی را انجام دادیم.

در بخش رتبه‌دهی نیز هرکدام از این کشورها را براساس امتیاز منفی کسب‌شده در شاخص‌های سرعت، اختلال و سانسور (بخوانید محدودیت) رتبه‌بندی کردیم تا سنجش دقیق‌تری از نظر جایگاه هر کشور داشته باشیم.»

رتبه اختلال اینترنتی در ایران: ۴۷ از بین ۵۰ کشور

کشور ایران درزمینه اختلال‌ اینترنتی رتبه ۴۷ از بین ۵۰ کشور را دارد و از این حیث از کشورهایی مثل اندونزی و ایرلند بالاتر است. در این گزارش آمده که جایگاه ایران در ماه‌های اخیر وضعیتی نوسانی داشته و کمی بهتر از گذشته شده است. اختلال مکرر در ماه‌های گذشته، وضعیت پایداری اینترنت کشور را در شرایط نگران‌کننده قرار داده است. شاید در حالت عادی بتوان اختلال در شبکه بر اثر حوادث خارج از کنترل را یک امر عادی و اجتناب‌ناپذیر دانست، اما زمانی که یک شرکت به‌تنهایی انحصار اینترنت کشور را در دست داشته باشد، دیگر نمی‌توان به اختلال‌ آن به چشم یک مشکل عادی نگاه کرد و مسئولین آن باید بیشتر از همیشه نسبت به حوادثی که بر اثر ضعف‌های طراحی، اجرا و نگهداری شبکه رخ می‌دهد، پاسخگو باشند. انجمن تجارت الکترونیک تهران باور دارد که واکنش و اطلاع‌رسانی وزارت ارتباطات در زمان بروز برخی از حوادث ماه‌های گذشته، گامی مثبت و رو به جلوست.

این انجمن همچنین اعلام کرده به‌جز برخی اختلال‌های مقطعی که تعداد آن‌ها کم نیست، یک سری اختلال مستمر نیز وجود دارد که در ساعات اوج مصرف (بین ساعت ۲۰ تا ۲۳) مشاهده می‌شود. انجمن روند این بررسی را چنین تشریح کرده است: «برای سنجش وضعیت اختلال مستمر اینترنت ایران به شکل تجمیعی از تاریخ فروردین تا آبان ،۱۴۰۲ صد دامنه‌ی اینترنتی )انتخاب شده براساس SimilarWeb از صد کشور را از پایگاه داده org.ooni بررسی کردیم. نتایج نشان می‌دهد که اختلال‌ها در اینترنت ایران، که در اردیبهشت ‌٪۱۸ دامنه‌ها را شامل می شد، با روند رو به بهبودی در آبان و آذر ۱۴۰۲ به ٪۵ کاهش پیدا کرد؛ روندی که باعث می شود به تاثیرگذاری اقدامات و نقدهای کارشناسی و همچنین تالش وزارت ارتباطات برای بهبود وضعیت کیفیت اینترنت امیدوار شد.»

در این گزارش همچنین آمده است ایران با میانگین حدود 48 درصد از وبسایت دارای اختلال، پس از چین با میانگین حدودی 47 درصد به عنوان اولین کشور با بیشترین اختلال اینترنت در 9 ماه اخیر است.

بر اساس آنچه در این گزارش آمده است مهر ۱۴۰۲ بهترین وضعیت اینترنت در کشور رخ داده است. این گزارش تأکید کرده عامل اصلی اتفاقی که باعث می‌شود تا لایه‌های شبکه در ساعات اوج مصرف اشباع بشوند؛ اشباع پردازنده‌های تجهیزات فیلترینگ است.

رتبه ایران از نظر محدودیت‌های اینترنتی: ۴۹ از بین ۵۰ کشور

انجمن تجارت الکترونیک تهران کشور ایران را در رتبه ۴۹ از ۵۰ از نظر محدودیت‌های اینترنتی قرار داده است و اعلام کرده بیشترین خاموشی مطلق اینترنت دنیا برای ایران است. ایران، هند و پاکستان سه کشور اول از حیث بیشترین قطعی و اختلال سراسری خودخواسته (سیاسی) اینترنت در نیمه اول سال ۲۰۲۳ قرار گرفتند. در بررسی‌های انجام شده براساس داده‌های OONI در نمونه گیری با 100 وبسایت مختلف، ایران (با ۴۹ وب سایت فیلترشده)، پس از چین (با 64 دامنه ی فیلترشده)، دومین اینترنت محدود جهان را دارد. گرچه وبسایت های پورنوگرافی در کشورهای دیگری مانند کره جنوبی، ترکیه و مالزی به صورت عمومی فیلتر است، اما فیلترینگ همه‌جانبه و گسترده در ایران، فراتر از محدودیت های قابل توجیه برای افکار عمومی و نیازهای شهروندان و کسب‌وکارها است.

بخشی از گزارش انجمن تجارت الکترونیک تهران اعلام کرده که فیلترینگ بی‌دلیل در سطح IP اعمال می‌شود. این گزارش در توضیح این صحبت خود به تست‌های متعددی که انجام داده اشاره کرده و گفته که برخی از IPها در برخی اپراتورها فیلتر هستند و در برخی قابل دسترس: «ما برای شفافیت این موضوع، یک تست ساده انجام دادیم. چند دامنه فیلترشده (غیر از محتوای پورنوگرافی) را به شکل تصادفی از داخل لیست OONI انتخاب کردیم. یکی از تست‌های ما روی دامنه za.co.ananzi که یک وب‌سایت جست‌وجو در فروشگاه‌های آفریقای جنوبی است، انجام شد.

از آنجایی که هیچ سامانهای برای استعالم وضعیت فیلترینگ وبسایت ها، نمایش مصوبه مرتبط، دلایل و در نهایت اعتراض به آن وجود ندارد، با بررسی محتوای وب‌سایت به این نتیجه رسیدیم که به احتمال قوی انگیزه‌ای برای فیلتر کردن چنین سایتی نباید وجود داشته باشد. در گام بعدی متوجه شدیم فیلترینگ به جای محدودیت آن دامنه، فیلترینگ را روی IP انجام داده است، در نتیجه دامنه های دیگری که از این IP استفاده می‌کنند، یا مصرف‌کنندگان آتی این IP پس از انتقال، همچنان در لیست فیلتر باقی خواهند ماند.»

بر اساس آمارهای وبسایت Freedom On The Net نیز ایران در انتهای جدول شاخص آزادی‌های دسترسی به اینترنت قرار دارد و رتبه ۶۸ از ۷۰ را در اختیار دارد. همچنین شبکه‌های اجتماعی همچنان در محدودیت کامل به‌سر می‌برند و کشورهایی مثل ایران، چین و ترکمنستان صدرنشین محدودیت شبکه‌های اجتماعی هستند.

خودفیلتری داخلی در کشور

همچنین این گزارش می‌افزاید در بررسی انجام شده از بین ۱۰۰ وب سایت برتر دولتی ایران، ۵۷ وب‌سـایت از خـارج از کشــور در دسترس نیست؛ وب‌سـایت‌های مهم کشور از جملـه مجلس، وزارتخانه‌هـا، سازمان‌های بزرگ کشــور، شــاپرک و… بـرای کاربران غیرایرانی در دسترس نیسـت. آنطور که در این گزارش آمده قانونی دایمی مبنی بر اعمال Access Iran، وجود ندارد اما در بزنگاه های مختلفی دستور اعمال این محدودیت به دستگاه های دولتی ابلاغ شده است و اگر این محدودیت دایمی باشد، نشان از کم توجهی آن نهاد مرتبط است.

فیلترینگ بی‌دلیل

انجمن تجارت الکترونیک تهران اعلام کرده بسیاری از وب‌سایت‌های فیلتر شده از نظر خدمات ارائه‌دهنده در سطح ابزارهای کاربردی قرار دارند. وبسایت‌هایی که از نظر این انجمن منطقی برای فیلترینگ آن وجود ندارد. انجمن تجارت الکترونیک تهران اعلام کرده هیچ سامانه‌ای برای استعلام و اعتراض به وضعیت یک وب سایت یا IP فیلتر شده وجود ندارد و این موضوع را یک نقص دانسته است. این انجمن اعلام آمادگی کرده تا در صورت استقبال کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه یا سایر دستگاه‌های ذی‌صلاح، برای هر یکد از وبسایت‌ها معرفی‌نامه‌ای در رابطه با مزایای آزاد بودن و معایب فیلتر بودن آن تهیه کند تا در یک فضای کارشناسی، بررسی دقیق‌تری صورت بگیرد. این انجمن گفته که به لیستی متشکل از ۲۰۰ وبسایت کاربردی رسیده که فیلترینگ آن‌ها دلیل خاصی ندارد.

رتبه ایران از نظر سرعت در جهان: ۵۰ از بین ۵۰ کشور

سرعت اینترنت ایران رتبه ۵۰ از ۵۰ را دارد و ایران توانسته در زمینه کندی اینترنت در دنیا صدرنشین باشد. پایگاه داده کلادفلر برای بررسی وضعیت سرعت اینترنت هر کشور شاخص‌های Bandwidth و Latecny و DNS در نظر می‌گیرد و در هر سه این شاخص‌ها وضعیت ایران را نسبت به کشورهای مختلف سنجیدند. انجمن تجارت الکترونیک تهران اعلام کرده که متاسفانه ایران در هیچ کدام جایگاه بهتری از رتبه ۵۰ از ۵۰ به دست نمی‌آورد.

هیچ یک از شاخص‌های مجموعه پهنای باند بین‌الملل کشور و تغییرات آن در دولت سیزدهم و سرعت میانگین کاربران ایرانی در دسترسی به اینترنت بین‌الملل تا زمان انتشار این گزارش به صورت عمومی منتشر نشده است و این موضوع با اینکه می‌تواند کمک بزرگی برای سنجش سرعت اینترنت باشد اما تا الان اجرایی نشده است. اینترنت ایران در بارگذاری Google حدود ۳برابر کندتر شده است و انجمن تجارت الکترونیک تهران این آمار را بر اساس پایگاه آماری Google CrUX استخراج کرده است. سرعت لود گوگل برای کاربران ایرانی طی یک بازه زمانی ۵ ساله، سه برابر کندتر شده و از سرعت ۲.۵ ثانیه در سال ۲۰۱۸ به ۶.۳۲ ثانیه در سال ۲۰۲۳ رسیده است.

همچنین در این گزارش آمده بر اساس پایگاه داده meter.net با بررسی سرعت دانلود و اپلود و پینگ اینترنت ایران دست‌کم سه رتبه سقوط داشته است و از لیست صد کشور اول خارج شده است. این در حالی است که بولیوی، کویت، شیلی، میانمار و مراکش در میان 100 کشور اول این شاخص و در وضعیتی بهتر از ایران قرار دارند.

قیمت بالای پهنای باند انحصاری وزارت ارتباطات

گزارش انجمن تجارت الکترونیک تهران از قیمت بالای پهنای باند انحصاری شرکت ارتباطات زیرساخت انتقاد کرده است. در این گزارش آمده است که انحصار تأمین و فروش پهنای باند در ایران در اختیار این شرکت است که به گفته این گزارش اگرچه اینترنتی ارزان‌تر از برخی کشورهای همسایه مثل امارات به فروش می‌رساند اما چندیدن برابر قیمت کشورهای توسعه یافته به دست شرکت‌ها می‌رساند.

بر اساس اطلاعات مندرج در این گزارش، ، در بهترین حالت قیمت اینترنت خریداری شده توسط اپراتورها برای یک اینترنت mbps،100 عدد ۶میلیون تومان و برای اینترنت gbps1 که وزیر ارتباطات از آن صحبت می کند ۶۰ میلیون تومان در ماه تعیین شده است. در تمام کشورها، اپراتورهای فروشنده اینترنت با Share کردن پهنای باند یا فروش اینترنت به صورت حجمی، قیمت تمام شده خود را کاهش می‌دهند تا خریداری آن از سوی کاربر اینترنت خانگی منطقی باشد.

اگر ضریب share را ۸ برابر در نظر بگیریم، قیمت تمام شده پهنای باند mbps100 برای اپراتور ۷۵۰.۰۰۰ تومان می شود: «. اگر فرض کنیم نیمی از ایران ترافیک اینترنت کاربران ایرانی در داخل ایران مسیریابی می شود و نیمی از آن از پهنای باند بین الملل استفاده میکند، این عدد به ۳۷۵.۰۰۰ تومان کاهش می‌یاید. که باید به آن هزینه های بالای حقوق و دستمزد، سرمایه‌گذاری برای خرید تجهیزات، هزینه انتقال، هزینه خرید پهنای باند در IXP و … را اضافه کرد. در نتیجه مسیر ارائه اینترنت پرسرعت و ارزان از دولت و شرکت ارتباطات زیرساخت عبور می‌کند، نه از قیمتی که شرکت تنظیم مقررات رادیویی برای اپراتورهای اینترنتی مشخص می‌کند.»

در این گزارش آمده است که وضعیت پهنای باند ‌بین‌الملل ایران در پایان دولت دوازدهم، 8 ترابیت بر ثانیه گزارش شده است. در شرایطی که وزارت ارتباطات گزارش شفافی در این رابطه نمی‌دهد، کارشناسان اینترنت تخمین می‌زنند، این عدد در مهر ۱۴۰۱ به ۳ ترابیت بر ثانیه کاهش و در حال حاضر تنها به ۶ ترابیت بر ثانیه رسیده است.

در شرایط عادی مردم ایران باید ترافیک «اینستاگرام» را با نرخی ارزان از CDN آن شرکت در داخل ایران دریافت کنند. در شرایط نیمه‌عادی مردم ایران باید بتوانند حداقل ترافیک «اینستاگرام» را با قیمتی متوسط از CDN آن شرکت در یکی از کشورهای همسایه همانند ارمنستان دریافت کنند. اما در حال حاضر باید آن را با نرخی گران از یکی از IX های اروپا همانند فرانکفورت و آمستردام دریافت کنند، چون بیشتر VPN ها از مراکز اصلی انتقال در اروپا مسیریابی می‌شوند.

هزینه سنگین تجهیزات فیلترینگ اپراتورهای ارائه دهنده اینترنت

آنطور که این مرکز اعلام کرده اپراتورها برای توسعه gbps10 در شبکه خود باید حدود ۱۰ میلیارد تومان برای تجهیزات فیلترینگ پرداخت کنند. همچنین گفته شده بسیاری از اپراتورها به دلیل نبود تجهیزات کافی فیلترینگ در آن استان مجبور به انتقال ترافیک اینترنت به تهران هستند، که این موضوع باعث افزایش هزینه و کاهش کیفیت می‌شود.

این انجمن در ادامه از عملکرد وزارت ارتباطات در زمینه توسعه تجهیزات فیلترینگ شکایت کرده است و گفته که «سیاست جدید وزارت ارتباطات در دولت سیزدهم مورد انتقاد است؛ سیاستی که به توسعه تجهیزات فیلترینگ در لایه اکسس و بین اپراتورهای همراه نیز پرداخته است و برنامه ریزی توسعه و اجرای آن در اپراتورهای ثابت را هم آغاز کرده است. به عبارتی ترافیک های داخل کشور نیز از این پس از تجهیزات فیلترینگ عبور خواهند کرد و قابل پیش بینی است اختلالات ذکر شده در شبکه داخلی ایران هم در آینده نزدیک بیشتر نمود پیدا کند.»

گام‌هایی کوچک برای بهبود اینترنت کشور طی ماه‌های اخیر

انجمن تجارت الکترونیک تهران به یک سری نتایج که به‌خاطر اقدامات آن‌ها در پی انتشار اولین گزارش‌شان بوده پرداخته است. بر این اساس اختلال دامنه bing در پاییز ۱۴۰۲ به شکل چشم گیری کاهش پیدا کرده است. بهبود وضعیت کلادفلر، رفع محدودیت پروتوکل HTTP v3.0 و و همچنین بهبود نسبی وضعیت اینترنت ایران در شاخص‌های سرعت و تاخیر در بارگذاری اینترنت از دیگر مواردی بوده که این انجمن باور دارد پس از انتشار گزارش اول درباره وضعیت کیفیت اینترنت در کشور رخ داده است.

انجمن تجارت الکترونیک تهران همچنین تأکید کرده است فهرستی از وب سایت های ایرانی که نوعی محدودیت دسترسی را برای آی پی های غیرایرانی اعمال کرده‌اند، تهیه کرده و در قالب نامه‌هایی با ذکر عواقب این محدودیت در کیفیت کلی اینترنت ایران، از آن‌ها خواسته شده تا این محدودیت را برطرف کنند. همچنین این انجمن اعلام کرده که: «با تهیه فهرستی از وب سایت‌هایی که دسترسی ایرانیان را محدود کرده‌اند، در قالب ایمیل‌هایی رسمی از آن‌ها خواستیم که این محدودیت را در راستای اهداف آزادی اطلاعات برای ایرانیان برطرف کنند.»

تهیه و انتشار عمومی گزارش‌های کمی به جامعه یکی از مهم‌ترین شاخص‌های تلاش برای توسعه سرزمینی است. گزارش کیفیت اینترنت ایران نیز با همین منطق و در واقع بر پایه‌ نوعی مطالبه‌گری شواهدمحور برای تسهیل «دسترسی به اینترنت آزاد و با کیفیت برای تمام مردم ایران»‌ تهیه می‌شود.

درخواست‌های بخش خصوصی از نهادهای دولتی، حاکمیتی و مجلس

انجمن تجارت الکترونیک تهران در پایان این نامه ۱۳ درخواست مختلف در بخش‌های گوناگون از نهادهای کشور داشته و آن‌ها را مطرح کرده است. به‌عنوان مثال بهبود معمار فنی و ایجاد افزونگی در تمام بخش‌های تأمین پهنای باند در کشور و یا به رسمیت شناختن خق دسترسی به اینترنت بین‌الملل به‌عنوان حقوق غیرقابل سلب شهروندی بخشی از این درخواست‌ها است. همچنین بازنگری در لیست سایت‌هاای فیلترشده به صورت دوره‌ای در فرایندی شفاف و قابل پیگیری و منسوخ کردن دستور ایران اکسس کردن وبسایت‌های دولتی و ممنوعیت ایجاد محدودیت جغرافیایی مستمر از سایر درخواست‌های این انجمن به شمار می‌رود.

کاهش قیمت پهنای باند بین‌الملل از طریق کاهش قیمت تمام شده و کاهش سود شرکت ارتباطات زیرساخت با ایجاد راهکارهای جایگزین و کاهش هزینه‌های فیلترینگ از دیگر مواردی است که این انجمن آن‌ها را خواستار شده است.

در انتهای این گزارش تفصیلی پیوست‌هایی نیز قرار داده شده که بخشی از آن یک فهرست طویل از وبسایت‌هایی است که در ایران فیلتر شده‌اند و انجمن تجارت الکترونیک تهران خواستار بازنگری در فیلترینگ آن‌ها است. وبسایت‌هایی مانند فوربز، والمارت، لنوو، رنکر و پینترست و… اسامی بخش یاز این وبگاه‌ها است.