هم میهن

علی ورامینی / دبیر گروه فرهنگ

نکاتی از جواب یک «شرکت» به یک «کشور»

جواب کوتاه شرکت متا به نامه مرکز ملی فضای مجازی قابل ‌پیش‌بینی بود؛ هرچند نه به این تندی و تبختر. البته بعید می‌دانم صدر تا ذیل مسئولان مربوطه حوزه ارتباطات منتظر این جواب و تعامل با ابرشرکت آمریکایی بوده باشند. استفاده‌ای را که آنها از ردوبدل‌کردن این نامه می‌خواستند ببرند، خواهند برد. احتمالا بعد از این با صدای بلندتری از فیلترینگ دفاع خواهند کرد. منت بر سرمان خواهند گذاشت که ما می‌خواستیم با آنها تعامل کنیم، آنها نخواستند و طبق قانون هم نمی‌شود بدون نمایندگی به‌کار خود ادامه دهند و… .
وارد این بحث هم نخواهند شد که چطور انتظار دارید در کشوری که یک دلار هم نمی‌توان از مجرای بانکی به کشور دیگر منتقل کرد و کشوری که بسیاری از کشورهای غربی به مردمانشان هشدار داده‌اند فعلا از سفر به ایران پرهیز کنند، شرکت متا به درخواست باز کردن نمایندگی در ایران و پذیرش قانون ایران، ظرف 10روز لبیک بگوید و سینه‌خیز به ایران بیاید. ما هم بگذریم از این بحث و روزگاری که داریم. فارغ از اینها جواب کوتاه متا نشانه‌های بسیار دیگری هم دارد، که باید روی آنها تأمل کرد.
اول اینکه یک «شرکت» به یک «کشور» جواب داده که ما وقت‌مان را تلف شما نخواهیم کرد. اگر چنین مکالمه‌ای 100سال پیش یا حتی 50سال پیش انجام شده بود، بسیار مایه تعجب بود. مگر می‌شد شرکتی که نهایت عمرش چند سال باشد، به یک کشور بگوید مکالمه با شما وقت تلف‌کردن است؟ امروز اما می‌شود. خوب یا بد، این روزها شرکت‌های معدودی در جهان هستند که نسبت به بسیاری از کشورهای جهان، در نظم بین‌الملل، ساخت جهان انتزاعی/انضمامی و روندهای آینده بسیار تاثیرگذارترند. یکی از آنها همین شرکت متاست که دولت ما برایش ضرب‌الاجل تعیین می‌کند و همان‌طور آن را مورد خطاب قرار می‌دهد که شرکت‌های خصولتی وابسته به وزارتخانه متبوع‌شان را. شاید جواب آنها کمی نسبت به شرایط جدید، آگاه‌شان کند.
این شرکت‌ها هر روز بیشتر در ساحات زندگی فردی انسان‌ها و مناسبات سیاسی جهان تاثیرگذار خواهند شد. مدیران دولتی ما هر سوگیری‌ای که بخواهند در برابر این اتفاق داشته باشند، باید ابتدا روندها را بشناسند. حتی پیش از روندها، از وضعیت دگرگون‌شده امروز سر دربیاورند؛ از اینکه ایلان ماسک حتی بیشتر از رئیس‌جمهور آمریکا در صدر اخبار است و حتی شاید بیشتر از او در رخدادهای سیاسی دخالت می‌کند. مثلا در جنگ اوکراین، ارسال تجهیزات ماهواره‌ای اینترنتی او احتمالا از تمام سخنان و کنش‌های بایدن بیشتر مداخله‌جویانه بود؛ آن ‌‌هم در یک «جنگ».
نکته دیگر این است که هرچه در روابط فردی، اینکه کسی چگونه به شما جواب بدهد یا حتی فراتر از آن درباره شما چه فکری می‌کند، بی‌اهمیت است؛ در رابطه بین یک کشور با دیگران امر مهمی است. از این بابت مهم است که در زندگی عینی بسیاری انسان تاثیر می‌گذارد. کشور به معنای دولت-ملت به میانجی دولت است که تصویر می‌شود. جز موارد استثنا دولتمردان و کنش‌های دولت است که تصویر یک کشور را با تمام متعلقاتش می‌سازد. دولت مهم‌ترین کارگزار ساختن تصویر ملت‌اش است. دولت است که عِده و عُده رسانه‌ای دارد و تریبون‌های پربیننده بین‌المللی را به نمایندگی از ملت اشغال می‌کند و بازتاب‌دهنده ملت‌اش است. هرچند فراگیری شبکه‌های اجتماعی آنلاین و امکان تعامل مستقیم مردمان با یکدیگر در شکل‌گیری تصویری مبتنی بر واقعیت، تصویری کمی واقعی‌تر از زیست و دغدغه‌های مردمان را ممکن کرده، اما کماکان اصلی‌ترین راویان، رسانه‌های موسوم به جریان اصلی هستند و آنها تصویر «اصلی» را در اذهان شکل می‌دهند. اینها را گفتم که بگویم این رفتارِ از سر بی‌اعتناییِ شرکت متا، شاید برای مسوولان ما بی‌اهمیت باشد، شاید حتی خنده‌ای بر دل مخالفان دولت بنشاند و ابزار استهزای آنان شود، اما درنهایت دودش به چشم هر کسی می‌رود که خود را در جهان، ایرانی معرفی می‌کند. نوع جوابی که شنیدیم، هم خودش حاصل تصویری است که به آنها اجازه می‌دهد سخیف جواب دهند و هم در شکل‌گیری تصویری مخدوش‌تر از کلیتی به‌نام «ایران» تاثیرگذار خواهد بود.
سخن دیگر اینکه تکلیف تصمیم‌گیران ما با دسترسی شهروندان به اینترنت آزاد کاملا مشخص است و چیز جدیدی برای‌مان ندارند. نکته قابل‌تأمل در این اتفاق، رویکرد شرکت متا بود که «وقتش را تلف ما نمی‌کند». برای متا چندده‌میلیون کاربر فعال ایرانی حتی آنقدر ارزش ندارد که به تعامل با دولت ایران فکر کند یا هر کار دیگری که بتواند دسترسی این کاربران را به پلتفرم‌های خودش آسان‌تر کند. در منطق آنها کار درست همین است. برای درصد ناچیزی از مخاطبان‌شان، آن‌هم مخاطب خاورمیانه‌ای که دولت‌اش در خصم با دولت آمریکا و دیگر کشورهای غربی است، نمی‌ارزد که حتی به تبعات حقوقی تعامل با دولت ایران فکر کند. در منطق بازار و مشخصاً بازار فناوری، انسان به‌مثابه «یوزر» شناخته می‌شود، مادامی که این یوزرها هزینه‌شان کمتر از سودشان باشد، برای شرکت اهمیت دارند و وقتی این ترازو اندکی به سمت دیگر سنگینی کند، یا بخواهد سنگینی کند، بازار وقتش را تلف نمی‌کند.