مسیری برای یکپارچگی منطقه ای مستقل

مرکوسور، رویای چپ آمریکای لاتین برای تجارت آزاد

کمتر از یک ماه پس از روی کار آمدن، رئیس جمهور برزیل، لوئیس ایناسیو لولا داسیلوا، اعلام کرد که تصویب معاهده تجارت آزاد برای کشورش «فوری و بسیار ضروری» است: معاهده ای که هدف آن پیوند دادن اتحادیه اروپا و مرکوسور، این « بازار مشترک کشورهای آمریکای جنوبی » است که آرژانتین، برزیل، پاراگوئه و اروگوئه را گرد می آورد و بیش از سی سال پیش ایجاد شد.

نویسنده Luis Alberto Reygada برگردان شروين احمدي 

سیمون بولیوار (۱۷۸۳-۱۸۳۰) ، «لیبرتادور»(آزادی بخشنده)، رویای اتحاد آمریکای لاتین برای رهایی آن را در سر داشت. در سال ۱۹۹۱، بوئنوس آیرس، برازیلیا، آسونسیون و مونته ویدئو با هم متحد شدند، اما برای پروژه دیگری: « افزایش اندازه بازارهای [خود]». در ۲۶ مارس همان سال، دولت‌های چهار کشور، که همگی محافظه‌کار بودند، معاهده آسونسیون(Asunción) را امضا کردند که باعث ایجاد بازار مشترک جنوب شد (مرکوسور، طبق مخفف اسپانیایی، و مرکوسول در نسخه پرتغالی آن). هدف ؟ ایجاد یک فضای اقتصادی مشترک در کمتر از چهار سال، از طریق «هماهنگی سیاست‌های کلان اقتصادی» و بهتر «مکمل یکدیگر کردن بخش‌های اقتصادی» برای «اطمینان از ادغام موفق در یکپارچگی بین‌المللی » که با «تکامل بافت بین‌المللی»(۱) سازگار باشد.

اشاره به « بافت بین المللی» یک تغییر اساسی بود. در اوایل دهه ۱۹۹۰، فضای آمریکای لاتین سرخ نبود، بلکه رنگ دلار را داشت. فروپاشی بلوک شوروی، تائید کننده پیروزی ایالات متحده و مدل نئولیبرال بود. دبیر کل سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) در ۱۶ ژوئیه ۱۹۹۰ در مسکو سخنرانی کرد و در آن توضیح داد که زمان «گذار به اقتصادهای بازار کارآمد» فرا رسیده است. موازنه جدید جهانی – که تک قطبی بود – تصمیمات سیاسی را مجبور به پیروی الزامی از «قانون اقتصاد» ای می کرد که توسط مروجین تجارت آزاد تعریف شده بود (بانک جهانی، صندوق بین المللی پول (IMF)، موافقت نامه عمومی تعرفه و تجارت(GATT) ، غیره…). تله بدهی به تازگی در آمریکای لاتین برداشته شده بود، البته به بهای از دست رفتن رشد اقتصادی در طی یک دهه. اکنون زمان سیاست های تعدیل ساختاری با الهام از اجماع واشنگتن (خصوصی سازی، مقررات زدایی، کاهش سرمایه گذاری عمومی و غیره) رسیده بود، یعنی گذار از یک چرخه منطقه سازی ای توسعه گرا (۱۹۵۰-۱۹۸۰) به چرخه ای دیگر که بیشتر با زمانه هماهنگ بود.

کمیسیون اقتصادی آمریکای لاتین و دریای کارائیب (ECLAC) با محکوم کردن عوارض منفی یک سیستم بین المللی که به نفع کشورهای صنعتی «مرکز»ی و به ضرر کشورهای پیرامونی تولید کننده مواد خام عمل می کرد، از یکپارچگی منطقه ای مستقل حمایت کرد که برای تقویت صنعتی شدن به سازوکارهای محدودیت گمرکی تکیه داشت. از سال ۱۹۹۰، این نهاد چرخش نئولیبرالی را پذیرفت و «منطقه‌گرایی آزاد»(۲) را ترویج کرد. خروج از سیاست‌های صنعتی‌سازی با جایگزینی آن با واردات: بحث اکنون استفاده از یکپارچگی منطقه‌ای همچون ابزاری برای افزایش صادرات با تکیه بر «اقتصاد آزاد مقررات‌زدایی، با هدف افزایش رقابت‌پذیری در کشورهای منطقه» (۳) بود.

در پس چنین زمینه ای بود که مرکوسور پس از اجرای برنامه آزادسازی تجارت، در ۱ ژانویه ۱۹۹۵ به یک اتحادیه گمرکی تبدیل شد. هرچند ناقص اما این تکمیل شده ترین پروژه یکپارچه سازی شناخته شده تا آن زمان در آمریکای لاتین بود. اعضای آن با داشتن ساختار نهادینه ای که قبلاً با امضای پروتکل اورو پرتو (Ouro Preto) در دسامبر ۱۹۹۴ تثبیت شده بود و با ایجاد تعرفه گمرکی مشترک موثر برای ۸۵ درصد کالاها، هدفشان اجرای یک سیاست تجارت خارجی هماهنگ بود که با رشد چشمگیر مبادلات شان تقویت شد.

«سازمان سیاسی ضد آمریکایی»

در طی چهار سال، افزایش تجارت خارجی واقعاً قابل توجه بوده است ( افزایش ۵۳٪ برای صادرات و افزایش ۱۱۴٪ برای واردات) و مبادلات درون منطقه ای تقریباً سه برابر شد و از ۱۰.۴ به تقریبا ۳۰ میلیارد دلار (۲۷.۵ میلیارد یورو) رسید. این مبادلات که دائماً در حال افزایش بود، به زودی تا یک چهارم کل تجارت(اوج آن در ۱۹۹۸ ) رسید در حالیکه قبل از آن هرگز بیش از ۱۰٪ نبود.

اگر در سال ۱۹۴۷، دیپلمات‌های آمریکایی « با هر چیزی (…) که می‌توانست تشکیل یک «بلوک جنوب» را تسهیل کند» مخالفت می کردند زیرا «وحدت نیمکره‌ای را به خطر» می انداخت که مطابق با منافع آنها بود(۴)، چارچوب نئولیبرالیستی که مرکوسور آنرا پذیرفت به واشنگتن اطمینان داد، حداقل در ابتدا.

شرايط زمانی تغییر کرد که برزیل خواست با تکیه به آسونسیون یک منطقه تجارت آزاد در آمریکای جنوبی ایجاد کند که در تعارض با توافقنامه تجارت آزادی قرار می گرفت که کل قاره آمریکا را پوشش می داد و مورد حمایت رئیس جمهور جورج .اچ. بوش بود: ابتکار برای همه کشور های آمریکايی (۵). این پروژه که به توافقنامه تجارت آزاد قاره آمریکا تغییر نام داد و در سال ۱۹۹۴ توسط جانشین وی ویلیام کلینتون (تحت نظارت سازمان کشورهای آمریکایی – OAS) با هیاهوی زیادی در میامی راه اندازی شد، قرار بود از آلاسکا تا تیرا دل فوئگو(سرزمین آتش، مجمع الجزایری مشترک بین شیلی و آرژانتین) گسترش یابد، البته به جز کوبا. این پروژه از چرخش چپی که چند سال بعد توسط مرکوسور انجام شد جان سالم به در نبرد.

با روی کار آمدن روسای جمهور برزیل در سال ۲۰۰۳، لولا داسیلوا و نستور کرشنر آرژانتینی، مرکوسور جهت گیری جدیدی با بازگشت به مسائل سیاسی به خود گرفت.: توسعه بر اساس تولید، مسائل مربوط به عدالت اجتماعی و همچنین ایجاد کانال های جدید نمایندگی و مشارکت مردمی در ساختارهای نهادی مرکوسور (ایجاد مجلس [پارلاسور Parlasur]، واحد حمایت از مشارکت اجتماعی، مؤسسه امور اجتماعی، مؤسسه سیاست های عمومی در زمینه حقوق بشر، صندوق همگرایی ساختاری و غیره). به گفته کلدیس کاندلارسی روزنامه نگار، «اجماع بوئنوس آیرس» که توسط دو رئیس جمهور شکل گرفت ، به دنبال تبدیل بازار مشترک جنوب به چارچوبی برای اقدامات ژئوپلیتیکی بود: «یک قطب جدید قدرت» که یکپارچگی منطقه ای و همکاری جنوب-جنوب را ترویج می کند(۶).

در حالی که یک موج مترقی در اوایل دهه ۲۰۰۰ ، همه آمریکای لاتین را در می نوردید، مرکوسور «مترقی» با انتخابات تاباره باسکس در اروگوئه (۲۰۰۴) و آقای فرناندو لوگو در پاراگوئه (۲۰۰۸) تقویت شد. پذیرش ونزوئلای هوگو چاوز به عنوان پنجمین عضو در سال ۲۰۰۶، مرکوسور را از نظر ایالات متحده تبدیل به یک «سازمان سیاسی ضد آمریکایی» کرد(۷). واشنگتن به نوبه خود «اتحاد اقیانوس آرام» (PA) را در سال ۲۰۱۱ ایجاد کرد که با چهار کشور تحت کنترل محافظه کاران که واشنگتن قبلاً با آنها موافقت نامه تجارت آزاد امضا کرده بود، راه اندازی شد: شیلی، کلمبیا، مکزیک و پرو.

پس از بسته شدن پرانتز گرایش مترقی در آمریکای لاتین با بازگشت دست راستی ها به پاراگوئه (۲۰۱۲)، آرژانتین (۲۰۱۵) و سپس برزیل (۲۰۱۶) مرکوسور با کنار گذاشتن ونزوئلا (عضویت این کشور در سال ۲۰۱۷ به حالت تعلیق درآمد) عملکرد خویش را به تجارت محدود کرد. سی سال پس از امضای معاهده آسونسیون، رئیس جمهور سابق اروگوئه، لوئیس آلبرتو لاکایه، «سست کردن روابط بین کشورهای عضو به منظور تجاری سازی محض روابط و حذف چارچوب های سیاسی»(۸) را امری فوری و ضروری می داند. به نظر می رسد که پسرش، رئیس جمهور لوئیس لاکایه (انتخاب شده در نوامبر ۲۰۱۹) که در حال حاضر قدرت را در دست دارد، ماموریت خود را از بین بردن معاهده ۱۹۹۱ تعیین کرده است. با استفاده از «انعطاف پذیری» که به هر یک از اعضا اجازه می دهد به طور یکجانبه توافقنامه های تجاری منعقد کنند، دولت او که در حال مذاکره با چین و ترکیه است، تهدید می کند که اتحادیه گمرکی را نابود کرده و مرکوسور را به یک منطقه آزاد تجاری ساده تبدیل کند. این کشور همچنین در پایان سال ۲۰۲۲ درخواست خود را برای پیوستن به شراکت ترانس پاسیفیک، یک توافق تجارت آزاد که شیلی، مکزیک و پرو در حال حاضر بخشی از آن هستند، به طور رسمی ارائه کرد و خشم شرکای خود را برانگیخت.

باز کردن دریچه های تجارت با اروپا ؟

ارنستو سامپر، دبیرکل سابق اتحادیه ملل آمریکای جنوبی (Unasur)، یک سازمان ادغام منطقه‌ای که در سال ۲۰۰۸ ایجاد شد و متعاقباً دولت‌های محافظه‌کار از آن دوری گزیدند، تحلیل می‌کند: «این دو مفهوم از ادغام با هم تضاد دارند. یکی محافظه کارانه که در آن هر کشوری به نفع منافع خود است و در آن رابطه مستقیم با آمریکا و در نهایت تبعیت وجود دارد و دیگری مترقی که به تجارت خلاصه نمی شود و به دنبال ایجاد منطقه گرایی یکپارچه است».

دقیقاً در سطح تجاری، کمیته فنی مرکوسور (در آخرین گزارش سالانه خود) از افزایش تجارت در بلوک در سال ۲۰۲۱ (۳۷٪ در مجموع به میزان ۶۰۰ میلیارد دلار یا ۵۵۰ میلیارد یورو) خشنود است که حتی از قبل نیز فراتر رفته و تراز تجاری مثبت تقریباً ۸۰ میلیارد دلار (۷۳ میلیارد یورو) را نشان می دهد. با این حال، این نتایج عمدتاً به دلیل افزایش قیمت مواد خام – که ۸۰٪ صادرات را تشکیل می دهد – است و به سختی نرخ رشدی از لحاظ «ساختاری ضعیف» شده را پنهان می کند که در گزارش ECLAC به آن اشاره شده بود. این گزارش نه چندان خوش بینانه، در مورد از دست دادن سهم بازار به ویژه در بخش تولید و همچنین «نابودی فزاینده بخش های تجاری و تولیدی» ، با کاهش تجارت درون بلوک که به سطح ۱۱% سقوط کرده است، هشدار می داد(۹).

بر چنین زمینه ای است که آقای لولا داسیلوا خواهان آغاز مجدد روند معاهده تجارت آزاد بین مرکوسور و اتحادیه اروپا است. نزدیکترین همکاران او آن را اهرمی برای بخش‌های صنعتی و فناوری آمریکای جنوبی می‌دانند که با ترویج «همکاری چندقطبی» و تنوع شرکای تجاری برکنار ماندن از رقابت تجاری چین و ایالات متحده را ممکن می‌سازد(۱۰).

با این حال، اوبالدو آیتای اروگوئه‌ای، عضو گروه کشورهای مترقی در مجلس پارلاسور(Parlasur)، توضیح می‌دهد: «بازار به تنهایی قادر به مقابله با چالش‌های ما نیست. برعکس: تقسیم کار بین المللی منطقه ما را محدود به تولید کالاهایی می کند که ارزش افزوده کمی دارند». آیا باز کردن دریچه‌های تجارت با قاره کهن واقعاً به کشورهای مرکوسور اجازه می‌دهد از رکود اقتصادی که در آن قرار دارند خارج شوند ؟ بعضی ها در این مورد شک دارند . رئیس هیئت آرژانتین در مجلس پارلاسور(Parlasur) هشدار می دهد: «آمریکای لاتین قصد صنعتی شدن دارد». وی در مقابل همتایان اروپایی خود که در مورد جنگل زدایی، تغییرات آب و هوایی و تأثیر کشت سویا حساس هستند، می افزاید. «هدف ما توسعه منطقه است. مردم ما نیاز به توافقی با اتحادیه اروپا ندارند که تنها به تقویت ابتدائی ماندن اقتصاد ما کمک کند»(۱۱).

در طرف اروپایی نیز ، نگرانی مشهود است، به ویژه در بخش کشاورزی که زیر فشار استانداردهای مختلف اجتماعی، بهداشتی یا زیست محیطی و رقابت ناعادلانه است و همچنین در میان فعالان محیط زیست که از «تقویت صنعت کشاورزی» می ترسند(۱۲).

« نمونه ای برای سایر کشورهای آمریکای لاتین»

آیا بازگشت آقای لولا داسیلوا به قدرت می‌تواند به ظهور مجدد یک مرکوسور مترقی منجر شود آنهم در حالی که به نظر می‌رسد تسلیم آژیرهای تجارت آزاد شده است ؟ این بلوک ۲۷۰ میلیون نفری، با مساحت تقریباً قاره ای، که تقریباً نیمی از تولید ناخالص داخلی (GDP) آمریکای لاتین را تشکیل می دهد – که آن را به هشتمین قدرت جهانی تبدیل می کند – می تواند از نظر ژئوپلیتیک وزنی با اهمیت داشته باشد. حتی بدون در نظر گرفتن دورنمای اتحاد با ونزوئلا یا بولیوی…

اما ما همچنین می‌توانیم در مورد محدودیت‌های یک مرکوسور مترقی هراس داشته باشیم ، چرا که تقویت کنونی اش بر اساس اتحاد استراتژیک بین بوئنوس آیرس و برازیلیا است، و می تواند به دلیل نوسانات سیاسی (انتخابات ریاست‌جمهوری در اکتبر آینده در آرژانتین برگزار می‌شود) و خواسته‌های لیبرال های اروپایی شکننده شود. بنابراین، معاهده با اتحادیه اروپا اغلب به‌عنوان یک قرارداد «ماشین‌ در مقابل گاو» (cars for cows ) معرفی می‌شود که یادآور مبادلات کلاسیک شمال-جنوب است و می‌تواند عدم تقارن‌ها را در بلوک آمریکای لاتین تشدید کند.

محقق الخاندرو سیمونوف، استاد دانشگاه لاپلاتا، استدلال می‌کند که « با رویکرد «همبستگی»، مرکوسور می‌تواند به سکوی پرش مؤثری برای اعضای خود تبدیل شود تا استقلال و آزادی عمل بیشتری در سیستم بین‌المللی کسب کنند. این می تواند نمونه ای برای سایر کشورهای آمریکای لاتین در جهت ارتقای یکپارچگی عمیق منطقه ای باشد که از طریق هماهنگی سیاسی، به مبارزه با موقعیت فرودستی کمک می کند که دولت های پیرامونی ما به لحاظ ساختاری در آن قرار دارند». از اینرو، شاید خورخه آبلاردو راموس، روشنفکر آرژانتینی درست گفته بود که : «از زمان جنگ‌های استقلال، هیچ چیز مهم‌تر از ایجاد مرکوسور در آمریکای لاتین اتفاق نیفتاده است».

۱-همه نقل قول ها از این بند معاهده بازار مشترک امضا شده در آسونسیون در ۲۶ مارس ۱۹۹۱ گرفته شده است.

۲- مقاله «نهادی که آمریکای لاتین را بوجود آورد»، فوریه ۲۰۲۲ https://ir.mondediplo.com/2022/03/article3977.html

۳- « El regionalismo abierto en América Latina y el Caribe : la integración económica al servicio de la transformación productiva con equidad », Cepalc, Santiago du Chili, septembre 1994.

۴-یادداشت مدیر دفتر امور جمهوری های آمریکا، آرشیو وزارت امور خارجه ایالات متحده آمریکا، ۲۰ مه ۱۹۴۷.

۵- Lire Ricardo Seitenfus, « Washington manœuvre contre le Mercosur », Le Monde diplomatique, février 1998.

۶- Cledis Candelaresi, « El Consenso de Buenos Aires, una forma de decirle no a Estados Unidos », Página 12, Buenos Aires, 17 octobre 2003.

۷-کابل سفارت آمریکا در آسونسیون در ۱۷ مه ۲۰۰۷، که توسط ویکی لیکس در مارس ۲۰۱۱ منتشر شد.

۸- Revue de presse du parlement du Mercosur du 18 au 20 septembre 2021.

۹- Cepalc, Bulletin du commerce extérieur du Mercosur, n° 5, juin 2022.

۱۰- « América del Sur en la nueva geopolítica global », entretien avec M. Celso Amorim, ministre des affaires étrangères durant les deux premiers mandats de M. Lula da Silva et actuellement son principal conseiller diplomatique, Nueva Sociedad, n° 301, Buenos Aires, septembre-octobre 2022.

۱۱- Note de presse publiée le 15 mars 2023 sur le site du parlement du Mercosur

۱۲- « Quel est l’objectif de l’accord entre l’UE et le Mercosur ? », Greenspace.

Luis Alberto Reygada

روزنامه‌نگار

https://ir.mondediplo.com/2023/05/article4416.html