مبارزه با توحش هسته ای
Jean-Marie Collin برگردان سعید جواد زاده امینی 

معاهده نا شناخته ای که کاربرد هسته ای نظامی را ممنوع می کند

مبارزه با توحش هسته ای

هشتاد سال پس ازنابودی هیروشیما و ناکازاکی توسط بمب های اتمی ایالات متحده، سیاست های دفاعی مبتنی بر بازدارندگی، به ویژه در پی جنگ در اوکراین و درگیری های خاور میانه از محبوبیت عمومی بیشتری برخودار شده است. با وجود این، همزمان اکثریت بی سابقه ای از کشورهای عضو سازمان ملل متحد، ایده امنیت بر اساس قدرت هسته ای را به چالش می کشند.

بنا به گفته گونتر آندٍرس، نابود شدن هیروشیما توسط بمب اتمی آمریکایی، در ۶ اوت ۱۹۴۵، بشریت را به « عصر جدیدی از تاریخ جهان » وارد کرد (۱). این فیلسوف اتریشی، در آن زمان کمتر نگران رقابت بین دو قدرت ایالات متحده و اتحاد جماهیر شوروی بود، تا تحول اساسی در تاریخ جهانی : اکنون انسان ابزار فنی برای نابودی خود را در اختیار دارد.

۹۰ سال پس از آن، به دلیل در اختیار داشتن بیش از ۱۲ هزار سلاح هسته ای توسط تنها ۹ کشور – ایالات متحده، روسیه، بریتانیا، فرانسه، چین، هند، پاکستان، کره شمالی و اسرائیل ( که هرگز آن را رسمآ قبول نکرده است) – این خطر آخر الزمانی همچنان وجود دارد (۲). به این گروه از کشورهای در اختیار دارنده تسلیحات هسته ای، حدود ۴۰ کشور افزوده می شود که به دلیل عضویت در سازمان پیمان آتلانتیک شمالی ( ناتو) یا به واسطه توافق ویژه با یک کشور « برخوردار» ( به عنوان مثال بلاروس با روسیه) این سیاست دفاعی را انتخاب کرده اند.

علیرغم تعهدات پذیرفته شده در پیمان منع گسترش سلاح های هسته ای در سال ۱۹۶۸، به منظور « تسهیل توقف تولید تسلیحات هسته ای، و حذف تمام ذخایر سلاح های موجود و تآسیسات مرتبط با آن ، در زرادخانه های ملی » صاحبان « بمب» هرگز فرصتی واقعی برای خلع سلاح فراهم نکردند (۳). برنامه های کنونی بازتاب تصمیماتی است که طی سالهای ۲۰۰۰ گرفته شده است. دورانی که روابط بین قدرت های بزرگ از ثبات نسبی برخوردار بود، و بنابر این قبل از جنگ در اوکراین، که روسیه تهدید به استفاده از « دکمه سرخ» را مطرح می‌کند. درحقیقت فرایند تولید سلاح اتمی بسیار طولانی است : بین ۲۰ تا ۳۰ سال از زمان تصمیم گیری سیاسی اولیه تا تولید و راه اندازی آن.

تداوم پی گیری تجهیزات هسته ای هوا برد فرانسه بازتاب دهنده انتخاب عدم پیروی از خلع سلاح ( هسته ای) فرانسه است. طبق جدول زمانی ترسیم شده در دهه ۱۹۹۰ ، موشک های هوا به زمین با برد متوسط (ASMP ) در اواخر سالهای ۲۰۰۰ با نوع به اصطلاح « بهبود یافته » (ASMP-A ) جایگزین شدند. و سپس یک برنامه نوسازی با در نظر گرفتن نیمه عمر آنها در سال ۲۰۱۶ راه اندازی شد، که بر اساس آن از سال ۲۰۲۴ تا سال ۲۰۳۵، امکان مجهز کردن دو اسکادران استراتژیک با یک ناقل « نوسازی شده » (ASMPA-R ) را فراهم می کند. موشک های ASN4G که مطالعات مربوط به تولید آن از سال ۲۰۱۴ آغاز شده است، در سال ۲۰۳۵ جانشین موشک های ASMP-A خواهند شد، که طول عمر بهره وری آنها تا دهه ۲۰۵۰ تخمین زده شده است.

همین طور در مورد چین، که طی سالهای ۲۰۱۰ استراتژی گسترش شدید توان هسته ای خود را دنبال کرده است. انگیزه اصلی آن، باور داشتن به عقیده ( تآیید نشده ) ای بود که بر اساس آن، یک زرادخانه بزرگ (هسته ای) نفوذ ژئوپلیتیک را تقویت می کند، باوری که توسط واشنگتن و مسکو ترویج شده بود. این « صلح از طریق قدرت» (۴) طبق برآورد Bulletin of Atomic Scietists، در حال حاضر پکن با ۶۰۰ بمب هسته ای نسبت به ۲۰۰ بمب در آغاز قرن جدید، به رتبه سومین قدرت ( اتمی) جهان ارتقا یافته است.

بی اعتبار شدن سیاست منع گسترش

تحولات اخیر در روابط بین الملل، زمینه بسیار مناسبی برای بازگشت به دوران بازدارندگی را فراهم کرده است. اگر چه این نوع از دفاع همیشه وجود داشته است، اما اکنون همچون روسیه بر اساس « حریم سازی تهاجمی» بدون هیچ ملاحظه ‌ای ظاهر می شود : تهدید های استفاده از این تسلیحات تا آنجایی گسترش یافته است که فرانسه در سال ۲۰۲۲ سه ناوگان از ۴ ناوگان زیر دریایی مسلح به بمب اتمی (SNLE ) خود را در وضعیت آماده باش قرار داد (۵). همزمان در این زمینه دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا پس از آن که « دکمه بزرگ» خود را در سال ۲۰۱۸ در برابرکیم جونگ آن، رهبر کره شمالی، که آزمایشات اتمی و تهدید های خود نمایانه اش را تکرار می کرد، به نمایش گذاشت، از آغاز دومین دوره ریاست جمهوری خود، شک و تردید در ارتباط با « چتر حمایتی » آمریکا را بر انگیخت. در این شرایط، پروژه فرانسوی بازدارندگی اروپایی که در سال ۱۹۹۵ توسط آلن ژوپه نخست وزیر آن زمان و سپس توسط نیکولا سارکوزی، رئیس جمهور در سال ۲۰۰۸ مطرح شد، و از سال ۲۰۱۷ به طور گسترده از سوی امانوئل مکرون مورد ترویج و حمایت قرار گرفت، توجه بی سابقه ای را به خصوص نزد صدر اعظم آلمان فردریش مٍرتس بر انگیخت.

در اختیار داشتن تسلیحات اتمی اغلب به عنوان یک امر طبیعی، همیشگی و بدون عوارض تعریف می شود. با وجود این، چنین پروژه ای خطر افزایش بی اعتباری پیمان منع گسترش تسلیحات هسته ای (TNP ) را در پی دارد، پیمانی که همسو با برنامه ریزی برای ایجاد آرامش و همکاری با هدف کاهش زرادخانه اتمی به کمک آژانس بین المللی انرژی اتمی (AIEA ) که در سال ۱۹۵۷ تشکیل شد، از اعتبار برخوردار است. پیمان منع گسترش تسلیحات اتمی (TNP ) که « کنفرانس باز بینی» آن در ماه های آوریل – مه ۲۰۲۶ برگزار خواهد شد، موفق به محدود کردن گسترش آن شده است، اما هدف اصلی آن،« خلع سلاح اتمی»، که طی سالهای ۱۹۹۰ در دستور کار قرار گرفت، در حال حاضر توسط دولت هایی که چنین تسلیحاتی را در اختیار دارند، نادیده گرفته می شود. چگونه می توان به اهداف این پیمان دست یافت ، اگر دولت ها – و در اینجا فرانسه و متحدان آن – همچنان بر اهمیت و ارتقای تسلیحات اتمی برای تآمین امنیت خود تآکید و پافشاری کنند ؟ رفتار و نگرش این کشورها ، همان طور که آفریقای جنوبی در سومین کمیته آماده سازی کنفرانس بازبینی، در اول ماه مه ۲۰۲۵ اشاره کرد، توانایی آنها را در برقراری گفتمانی معتبر به نفع عدم گسترش این تسلیحات از اعتبار ساقط می کند. اگر این انحراف ادامه داشته باشد، راه را برای هرگونه انتقاد از روسیه، که از سال ۲۰۲۴ سلاح های هسته ای خود را در بلاروس مستقر کرده، خواهد بست. به همین ترتیب، آیا پذیرش و تحمل حمله متعارف و غیر قانونی اسرائیل ( که پیمان منع گسترش را به رسمیت نمی شناسد) و ایالات متحده آمریکا به ایران، از سوی این کشورها، به بهانه ی قصد تایید نشده ایران برای دستیابی به بمب هسته ای، در حالی که این کشورها به تعهدات خود در مورد خلع سلاح هسته ای به طور کامل احترام نمی گذارند، ریاکاری محسوب نمی شود ؟

ما در معرض خطر وارد شدن به وضعیتی هستیم که تٍرٍز دٍلپٍش سیاست مدار نو محافظه کار در سال ۲۰۰۵ آن را « عصر دزدی دریایی استراتژیک» نامیده بود. وی در آن زمان سناریوی کلاسیکی از گسترش (تسلیحات اتمی)، با مجرمین مشخص شده ای چون کره شمالی، ایران و چین را تصور می کرد، که اثرات زنجیره واری در خاور میانه و آسیا در پی خواهد داشت. گر چه بخشی از تحلیل او درست است ( هرچند ایران دارای بمب هسته ای نیست )، اما در عین حال، وی نقش کشورهای معروف به « دموکراتیک » ( فرانسه، انگلستان، ایالات متحده) و متحدان آنها را در به وجود آمدن این وضعیت خطرناک کاملآ نادیده گرفته است.

کشورهای بزرگ هنوز امنیت خود را برپایه سیاست بازدارندگی استوار کرده اند. در ماه نوامبر ۲۰۲۴، امانوئل ماکرون، رئیس جمهور فرانسه، از دنیایی صحبت می کند که میان « گیاهخواران» و « گوشتخواران» تقسیم شده است و بر اساس آن به تضاد قابل درک میان قدرت های « مسئول » و قدرت های « غیر مسئول»، اشاره می کند (۷)۰ با این حال نمی توان به وجود آمدن بن بست فعلی را به یک نوع رژیم خاص نسبت داد. این دولت ها چه لیبرال باشند و چه اقتدار گرا، به اصل بازدارندگی پایبند هستند. به عبارت دیگر، تهدید دائمی به استفاده از سلاح های کشتار جمعی، در شهرهایی که مراکز قدرت سیاسی، اقتصادی و نظامی را در خود جای داده اند، و در نتیجه پذیرفتن امکان کشتار غیر نظامیان، بخشی از سیاست دفاعی آنها به شمار می رود. در چنین شرایطی تشخیص قدرت های « مسئول» از دیگران دشوار است.

به این ترتیب، این کشورها تلاش می کنند تا دیدگاه و بینش دیگری از امنیت را که اغلب کشورها از آن پیروی می کنند، با تکیه بر اقدامی جمعی و بر اساس قوانین بین المللی ، غالب کنند. این نگرش در سال ۲۰۱۰، با تصویب یک سند نهایی، طی هشتمین کنفرانس بررسی پیمان منع گسترش تسلیحات اتمی TNP، آغاز شد، سندی که به مطالعاتی در ارتباط با بررسی عواقب انفجار های هسته ای عمدی یا نا خواسته، و لزوم اندیشیدن به یک « تعامل انسانگرایانه» دراز مدت در ارتباط با امنیت، دامن زد. دولت های معروف به « هوادارن خلع سلاح » که مخالف سلاح هسته ای هستند، مثل آفریقای جنوبی، مکزیک، مالزی، نوول زلاند، و از کشورهای اروپایی اتریش و ایرلند، خواستار ممنوعیت کامل ( استفاده، انبار کردن، تآمین امکانات مالی، تهدید به استفاده) تسلیحات اتمی شدند. معاهده منع استفاده ازسلاح های هسته ای (TIAN ) که در سال ۲۰۲۱، تصویب شد، مقدمه ای ضروری برای خروج از چشم انداز امنیتی بر اساس اتم است. ممنوعیت یک سیستم، همیشه قبل از حذف آن صورت می گیرد( و نه برعکس) : امضای کنوانسیون منع سلاح های بیولوژیک و شیمیایی، در سال ۱۹۷۲، و پس از آن در سال ۱۹۹۳، تحت فشار های بین المللی، منجر به حذف این تسلیحات از زراد خانه های روسیه و ایالات متحده شد. همین منطق همان طور که رابرت مک نامارا، وزیر دفاع سابق ایالات متحده ( در ۲۴ ماه مه ۲۰۰۵ ) و پاپ فرانسوا ( طی سخنرانی خود در ارتباط با هیروشیما در ۲۴ نوامبر ۲۰۱۹)، در سازمان ملل متحد اظهار داشتند، می باید در مورد سلاح های هسته ای نیز، که غالبآ غیر اخلاقی تلقی می شوند اعمال شود، گفتمانی که پس از انعقاد TIAN از اعتبار افتاده است. این پیمان که در تاریخ ۷ ژوئیه ۲۰۱۷ با اکثریت قریب به اتفاق ۱۲۲ رآی موافق از مجموع ۱۹۳ رآی، در مجمعع عمومی سازمان ملل متحد به تصویب رسید، « تمام تهدیدات هسته ای چه صریح و آشکار و چه ضمنی » را محکوم می کند. ائتلاف گسترده این کشورها « تا زمانی که تا آخرین کشور به این پیمان ملحق نشده باشد، و آخرین کلاهک هسته ای به طور کامل از سطح کره زمین محو نشده باشد» ادامه خواهد داشت (۸)».

جلسات پیگیری TIAN، چالش های عقیدتی بی سابقه ای در ارتباط با « نگرانی های امنیتی » (۹)، از سوی دولت های مختلف و انتظار و برداشت آنها در مورد سیاست دفاعی خود، را در پی داشت. دولت های امضا کننده ادعا می کنند که تئوری بازدارندگی با عدم قطعیت همراه است، و به خطر« حوادث فاجعه باری که بر حسب اتفاق و نه به واسطه یک اقدام پیشگیرانه » دفع شده اند، اشاره می کنند. آنها به بحران ها و حوادث رخ داده ای چون بحران موشکی کوبا در سال ۱۹۶۲، یا هشدار اشتباهی که در سال ۱۹۸۳در آخرین لحظه توسط استانسلاس پتروا خنثی شد(۱۰)، جایی که عقلانیت بازدارندگی از بروز جنگ هسته ای جلوگیری نکرد، بلکه یک اتفاق و شانس مانع از بروز آن شد، ارجاع می دهند.

باز اندیشی در باره ی امنیت

TIAN همچنین یک معاهده « خلع سلاح بشردوستانه » محسوب می شود، چون کشورهای عضو را موظف می کند تا در کمک به جمعیت های آسیب دیده و در بازسازی مناطق آلوده، همکاری کنند ( مواد ۶ و۷ تفاهم نامه). در این ارتباط، مفهوم « عدالت هسته ای» (۱۱) اجازه می دهد تا همه قربانیان اقدامات هسته ای – شهروندان ژاپنی قربانی بمباران های اتمی و صدمه دیدگان بیش از ۲هزار آزمایش هسته ای از سال ۱۹۴۵ در سراسر جهان – مورد شناسایی قرار گرفته و به رسمیت شناخته شوند. مجمع عمومی سازمان ملل متحد، از این طریق راه‌های جدیدی را برای فشار به دولت هایی که تسلیحات اتمی در اختیار دارند، باز می کند. در همین ارتباط، قطعنامه ۲۰۲۴ در مورد « میراث سنگین تسلیحات هسته ای» (۱۲) به لزوم پاکسازی محیط زیست آسیب دیده و جبران خسارت برای قربانیان تآکید می کند. در برابر ۱۷۴ راي موافق، تنها ۴ کشور ( فرانسه، کره شمالی، روسیه و انگلستان) به این قطعنامه رآی منفی دادند، و ۶ کشور ( ایالات متحده، اسرائیل، چین، هند، پاکستان و لهستان ) از رآی ممتنع استفاده کردند. یک قطعنامه دیگر، « اثرات یک جنگ هسته ای و تحقیقات علمی » در مورد برنامه ریزی مطالعات علمی از سوی سازمان ملل متحد، برای تحقیق در مورد نتایج یک جنگ هسته ای، که مستقیمآ با TIAN ارتباط داشت، با اکثریت آرا ء ( ۱۳۶ رآی موافق ) در سال ۲۰۲۴ به تصویب رسید. پاریس همراه با مسکو و لندن ، با این بهانه که « نیازی به مطالعه جدید در مورد اثرات یک جنگ هسته ای که می دانیم ویرانگر است وجود ندارد» (۱۳)، به این قطعنامه رآی منفی داد. استدلالی شگفت انگیز! چرا در حالی که از اثرات اختلالات زیست محیطی آگاهی داریم، به مطالعات در مورد آن ادامه می دهیم ؟

طی چند سال گذشته، این پیمان نیاز به باز نگری امنیت، در ابعاد گسترده تری را ضروری ساخت. عهد نامه مربوط به آینده سازمان ملل متحد، که در ماه سپتامبر ۲۰۲۴ به تصویب رسید، خواستار« هدف حذف کامل تسلیحات اتمی » است ( ماده ۲۵)، و از کشورهای عضو می خواهد به « تعهدات خود در زمینه خلع سلاح » احترام بگذارند ( ماده ۲۶) ، اهدافی که با پیمان TIAN سازگار است. برخی از این اصول در نشست های دیپلماتیک مثل بیانیه ی آکادمی های علوم، در اجلاس گروه ۷ ( ۱۵ آوریل ۲۰۲۴) ، یا شگفت انگیز تر از آن، در بیانیه رهبران اجلاس گروه ۲۰ ( ماه نوامبر ۲۰۲۲) با یاد آوری ماده اول TIAN مورد تآیید قرار گرفته است : « استفاده از سلاح های هسته ای، یا تهدید به استفاده از آنها غیر قابل قبول است ». به این ترتیب، در سال ۲۰۲۵« دزدی دریایی استراتژیک، نسخه جدید» ارائه می شود : گسترش بدون واهمه و محدودیت ( تسلیحات هسته ای) توسط چند دولت، با رژیم های سیاسی مختلف، ، در حالی که از نظر قانونی مجبور به خلع سلاح اتمی هستند.

پی نوشته ها :

۱ – Günther Anders, Hiroshima est partout, Seuil, Paris, 2008.

۲ – « Forces nucléaires mondiales », Stockholm International Peace Research Institute (Sipri) Yearbook, janvier 2024.

۳ – بخوانید در : Abdelwahab Biad, « Désarmement, le crépuscule « , Mainère de voir, n° 201 « Construire la paix « , juin-juillet 2025

۴ – Tong Zhao, « The Real Motives for China’s Nuclear Expansion “, Foreign Affair, New York, 3 mai 2024

۵ – مقاله « خطر جنگ هسته ای در اروپا »، لوموند دیپلماتیک، آوریل ۲۰۲۲ https://ir.mondediplo.com/2022/04/article4009.html

۶ – Thérèse Delpech, L’Ensauvagement. Le retour de la barbarie au XXIe siècle, Grasset, Paris, 2005

۷ – Rebecca Hersman, « Consensus Statement, European Triateral Track 2 Nuclear Dialogues 2019 “, Center for strategic and international studies (CSIS ), Washinton, 13 mars 2020.

۸ – بیانیه اولین اجلاس دولت های عضو پیمان ممنوعیت سلاح های هسته ای (TIAN ) « تعهد ما به جهانی عاری از سلاح هسته ای »، ۲۳ ژوئن ۲۰۲۲.

۹ – گزارش نگرانی های امنیتی دولت ها در چلرچوب پیمان منع استفاده از تسلیحات هسته ایTIAN ، TPNW/MPS/2025/7, 7 fevrier 2025

۱۰ – Ward Wilson, ، اگرتسلیحات هسته ای هیچ سودی نداشته باشند؟ گروه مطالعات و اطلاعات در مورد صلح و امنیت (GRIP ) بروکسل، ۲۰۱۵

۱۱ – بررسی استفاده و انجام آزمایش های هسته ای در گذشته، تحقیقی ارائه شده توسط قزاقستان و کیریباتی ( کشور کوچکی در اقیانوس آرام، از مستعمرات سابق انگلستان که در سال۱۹۷۹ به استقلال دست یافت م ) NTP/CONF. 2026/PC.I/WP.27, Vienne, 31 juillet 2023

۱۲ – قطعنامه « میراث سنگین سلاح های هسته ای : « میراث سنگین تسلیحات هسته ای : کمک رسانی به قربانیان، و ترمیم و با سازی محیط زیست در کشورهای عضو، که تحت تآثیر کاربرد یا آزمایش هسته ای قرار گرفته اند »، A/RES/79/60, AGNU, 2 novembre 2024

۱۳ – طبق گفته خانم Camille Petit مسئول دائمی فرانسه در کنفرانس خلع سلاح، در هفتاد و نهمین نشست مجمع عمومی سازمان ملل متحد، اول نوامبر۲۰۲۴.

Jean-Marie Collin

مدیر کارزار بین المللی برای از بین بردن تسلیحات هسته ای (ICAN France )

لوموند دیپلماتیک

اردوگاه های کار اجباری، از الجزایر تا غزه Fabrice Riceputi برگردان سعید جواد زاده امینی