یک کارشناس محیط زیست گفت: « درمیانکاله گل و لای ته رودخانه‌ها را برداشت کردند و با آن صدها و شاید چندین هزار تپه را در جاهای مختلف درست کردند، روی چنین تپه‌هایی هیچ وقت پوشش گیاهی ایجاد نمی‌شود، این خاک نمک هم دارد، و به کمک وزش باد که در هوا پراکنده می‌شود می‌تواند به پوشش گیاهی مناطق اطراف خودش آسیب بزند.»

مظاهر گودرزی: تالاب میانکاله در مسیر سرنوشت دریاچه ارومیه قرار گرفته است؟ این تالاب که ۶۸ هزار هکتار وسعت دارد ۴۵ هزار هکتار آن آبی است، حالا تصاویر و عکس‌های گرفته شده از تالاب نشان می‌دهد بخش‌هایی از آن خشک شده و وضعیت بیابانی پیدا کرده است. عطاء الله کاویانی، مدیرکل حفاظت محیط زیست مازندران گفته «۳۰ درصد تالاب خشک شده است.» موضوعی که بسیاری را یاد دریاچه ارومیه و روند خشک شدن آن می‌اندازد.

حتما برای خشک شدن بخش‌هایی از تالاب میانکاله دلایل متعددی وجود، دلایلی که اگر از همین امروز جلوی آن گرفته نشود خشک شدن تمامی ۴۵ هزار هکتار وسعت آبی آن چندان دور از انتظار نیست. برای همین به گفت‌وگو با عباس محمدی، کارشناس محیط زیست نشستیم، او معتقد است درکنار یک عامل طبیعیِ کم اثر دو عامل انسانی با تاثیر زیاد سبب شده بخش‌هایی از این تالاب خشک شود. سر در آوردن کوه‌های اصطلاحاً مریخی در نواحی جنگلی و سرسبز حوضه آبخیز تالاب میانکاله نتیجه عوامل انسانی است که گل و لای فراوانی را راهی تالاب می‌کند و روند خشک شدن آن را تسریع می‌کند. ضمن اینکه برداشت بی‌رویه آب با حفر چاه‌های عمیق از دیگر مشکلات منطقه است که می‌تواند سرنوشت دریاچه ارومیه را برای میانکاله رقم بزند.

متن کامل گفت‌وگو در ادامه آمده است.

چرا میانکاله به این وضعیت رسیده و بخش‌هایی از آن خشک شده است؟

به‌نظرم اتفاقی که اخیراً برای میانکاله رخ داده نتیجه سه عامل است، یکی از این عوامل نوسانات دریای خزر است، این دریا هر چند دهه یک‌بار بالا و پایین می‌شود، مثلاً در دهه ۶۰ آب دریا بالا آمد، طوری‌که حتی زمین‌های نزدیک به ساحل زیر آب رفتند، اما الان برعکس شده و چند سالی است که آب دریا پایین رفته است. بنابراین از آن‌جایی‌که خلیج گرگان و تالاب میانکاله به دریا وصل هستند، با عقب رفتن آب دریا سبب می‌شود آب در تالاب میانکاله عقب‌نشینی کند.

جدا از عقب نشینی آب دریای خزر، نقش عوامل انسانی در خشک شدن بخش‌هایی از میانکاله چیست؟

عوامل دوم و سوم به دخالت انسان برمی‌گردد، اطراف تالاب میانکاله و خلیج گرگان مصرف آب به شدت افزایش پیدا کرده است.

چرا مصرف آب بالا رفته است؟

افزایش مصرف برای آب کشاورزی و آب شرب است که عمدتاً از رودخانه‌ها و آب‌های زیرزمینی تامین می‌شود، یعنی چاه‌های بسیار متعددی آن‌جا حفر شده و همین‌طور از آب رودخانه‌هایی که به تالاب میانکاله ریخته می‌شود استفاده می‌کنند؛ در نتیجه ورودی آب به تالاب کاهش پیدا کرده است، ازآن‌جایی که سطح تالاب کمی از دریا بالاتر است در وضعیتی که آب ورودی به آن کم شود، آب تالاب به سمت دریا کشیده می‌شود.

عامل سوم چیست؟

مربوط به گل و لای آب است، همان اندک آبی که به سمت تالاب می‌آمد، حالا پر از گل و لای شده است.

چرا؟

این گل و لای نتیجه مستقیم جنگل زدایی و استفاده غلط از مرتع در بالادست است، به عبارتی وقتی‌که ما پوشش گیاهی منطقه را خوب حفظ نکردیم خاک به میزان زیادی فرسایش پیدا می‌کند، امروز خاک در مناطق کوهستانی حدفاصل ساری تا نکا که جزو حوضه آبخیز تالاب میانکاله است به‌شدت فرسوده شده است، حتی بعضی از کوه‌ها شبیه کوه‌های اصطلاحاً مریخی شده‌اند که اطراف گرمسار و چابهار دیده می‌شوند، آن‌ها به کوه‌هایی که هیچ پوشش گیاهی ندارند تبدیل شده‌اند. در واقع کوه‌هایی که تا همین بیست الی چهل سال قبل کاملاً پوشیده از جنگل بود طوری از آن‌ها برداشت شده است که برخی‌شان صد در صد بدون پوشش گیاهی هستند.

دلیل از بین رفتن پوشش گیاهی کوه‌ها چیست؟

یک بخشی به قطع درختان برمی‌گردد و بخشی دیگر متوجه معدن کاوی می‌شود.

حالا در وضعیتی که پوشش گیاهی از بین رفته است چه آسیبی به منطقه وارد می‌شود؟

نظام بارندگی آن منطقه به گونه‌ای است که گاهی بارندگی‌های سیل‌آسای ناگهانی دارد، اما وقتی پوشش گیاهی وجود نداشته باشد این باران به جای اینکه جذب زمین شود تبدیل به سیلاب مخرب می‌شود، طوریکه شاهدیم در ۳۰ الی ۴۰ سال اخیر در تابستان آن منطقه سیل جاری می‌شود. باران گل و لای را به سمت مناطق پایین دست می‌آورد، بخش مهمی از این گل و لای وارد تالاب میانکاله و خلیج گرگان می‌شود، لذا کف تالاب را بالا می‌آورد. تالاب با کمبود آب ورودی هم که مواجه است، به‌همین ترتیب وقتی آب عقب نشینی می‌کند سیمای تالاب شبیه منطقه خشک شده می‌شود.

شما سه عامل برای خشک شدن بخش‌هایی از میانکاله نام بردید، کدام مهمتر است؟

واقعیت این‌که درصد تاثیرگذاری هریک باید مطالعه و مشخص شود، اما نظر خودم این است که دو عامل آخر که به مدیریت برمی‌گردد، یعنی استفاده بیش از حد از آب‌های جاری و زیرزمینی درکنار استفاده غلط از زمین که سبب فرسایش خاک شده است، در خشک شدن بخش‌هایی از میانکاله به میزان زیادی موثر هستند.

توجه کنید ما گاهی شاهدیم آب در سواحل حدود ۱۰ الی ۲۰ متر عقب نشینی کرده است، اما در خصوص میانکاله گاهی این عقب نشینی به چند صد متر می‌رسد، لذا این میزان از عقب نشینی نمی‌تواند متاثر از بالا و پایین شدن آب دریای خزر باشد و حتما عوامل موثرتری وجود دارد، لذا دو عامل دیگری که گفتم به شدت عوامل موثری هستند، اگر مدیریت منابع آب و خاک درست بود این میزان از عقب نشینی آب در میانکاله قطعاً ایجاد نمی‌شد.

ما این روزها شاهد ایجاد پدیده گرد و غبار در مناطقی شمالی کشور هستیم، چیری که قبل‌تر در خوزستان و تهران دیده بودیم، چرا در جایی مانند گرگان و مناطق شمالی کشور باید چنین پدیده‌ای ظهور کند؟

ما در ایران با یک سومدیریت نهادینه شده مواجه هستیم که قصد دارند همه کارها را با صرف بودجه و عملیات ساخت و ساز پیش ببرند. وقتی کسی بگوید آب کم داریم این گروه بلافاصله دنبال سدسازی می‌روند، وقتی شنیده شود آب تالاب پایین رفته است مجدد سراغ ساخت‌وساز می‌روند. همین الان برای احیای تالاب میانکاله و خلیج گرگان حداقل در شبانه روز ۵۰ دستگاه ماشین آلات سنگین اطراف این تالاب مشغول به کار هستند.

کارشان چیست؟

اسم آن را گذاشته‌اند لایروبی رودخانه‌های منتهی به تالاب. یعنی با بیل مکانیکی و لودر دارند خاک کف رودخانه و تالاب را برداشت می‌کنند و کمی دورتر خالی می‌کنند.

آن‌وقت این اقدام آسیبی برای محیط زیست دارد؟

چند مشکل اساسی دارد، اولی این‌که به‌جای حل مشکل از ریشه، یعنی جلوگیری از فرسایش خاک دنبال حل اثرات آن هستند، یعنی به‌جای درمان درد فقط درپی تزریق مسکن هستند، ریشه این مشکل در جنگل بالادست است که پوشش گیاهی آن منطقه را از بین برده‌اند، مدیریت اکولوژیک رودخانه و خاک را ندارند بعد در پایین دست می‌خواهند گل و لای را جابه‌جا کنند، آن هم گل و لایی که میلیاردها تن وزن دارد.

ایراد بعدی این است که با این اقدام نظام طبیعت را بهم می‌ریزند، رودخانه کانال نیست که در آن بیل مکانیکی بیندازی، رودخانه یک زیست بوم زنده است.

اگر این مسئله این قدر شفاف است پس چرا دست به این کار می‌زنند؟

برای این‌که انجام کار اساسی که مدیریت جنگل، مرتع، باغ و آب در بالا دست است، یعنی مدیرت آب و خاک که سبب کاهش جاری شدن گل و لای می‌شود را انجام ندهند، چنین اقدامی نیاز به جلب مشارکت دارد و سخت‌تر است اما برای این‌که کار ساده‌تر را انجام دهند می‌روند سراغ لایروبی رودخانه هرچند که اشتباه باشد. ضمن این‌که یکسری شرکت‌های پیمانکار هستند که در دولت نفوذ دارند، اصلاً گاهی خود دولتی‌ها شرکت‌های پیمان‌کاری دارند تا این پروژه‌ها را انجام دهند و برای انجام یک کار عبث میلیاردها تومان پول بگیرند. بهترین ماهی‌های خاویار دریای خزر برای همین مناطق خلیج گرگان و میانکاله است، اما وقتی نظام رودخانه را با دخالت بیل‌مکانیکی بهم می‌ریزند این ماهی دیگر در این مناطق تخم ریزی نمی‌کند.

اگر به سوال اصلی برگردیم، به ما بگویید این اقدامات چطور سبب ایجاد پدیده گرد و غبار شده است؟

با این اقدامات گل و لای ته رودخانه‌ها را برداشت کردند و با آن صدها و شاید چندین هزار تپه را در جاهای مختلف درست کردند، توجه کنید که گل و لای کف رودخانه نرم‌ترین نوع خاک است، این خاک بسیار نرم وقتی خشک شود تبدیل به همان ریزگردی می‌شود که شما می‌گویید، این خاک با کوچکترین باد در آسمان پخش می‌شود. روی چنین تپه‌هایی هیچ وقت پوشش گیاهی ایجاد نمی‌شود، این خاک نمک هم دارد، و به کمک وزش باد که در هوا پراکنده می‌شود می‌تواند به پوشش گیاهی مناطق اطراف خودش آسیب بزند.