لوئیز ایناسیو لولا داسیلوا، رئیس جمهور برزیل در ۱۴ آوریل در پکن، در جریان یک سفر دولتی گفت: «ایالات متحده باید تشویق به جنگ را متوقف کند و در مورد صلح صحبت کند». در شرایطی که بسیاری از کشورهای آمریکای لاتین به دنبال خلاصی از هژمونی واشنگتن هستند، چنین موضعی در مورد مناقشه اوکراین ارزشی نمادین دارد.

نویسنده CHRISTOPHE VENTURA برگردان رويا شريفيان 

در آمریکای لاتین، غیر متعهد ها در خدمت صلح قدم بر می‌دارند↑  

« ما باید در نظر بگیریم که چگونه آرژانتین می‌تواند دروازه ورود روسیه به آمریکای لاتین شود و بگونه پایدارتری در آن منطقه عمل کند».زمانی که آلبرتو فرناندز رییس جمهور آرژانتین ، متعلق به جناح میانه رو چپ و پرونیست (طرفدار عقاید پرون)،این جملات را طی یک جلسه خصوصی با ولادیمیر پوتین در مسکو در تاریخ ۲ فوریه ۲۰۲۲ بیان می کرد نمی‌دانست که روسیه با بی‌اعتنایی به حقوق بین الملل که پایبند اصولی چون عدم تجاوز ، عدم توسل به زور در حل اختلافات و عدم استفاده از خشونت در برابر تمامیت ارضی کشور هاست، در آستانه اشغال نظامی همسایه خود اوکراین می‌باشد.حد اقل از سال ۱۹۹۷ زمانی که اولین اعلامیه مشترک چین و روسیه در تأیید این مفاد در سازمان ملل مطرح شد (۱)، مسکو مدعی است که در خدمت اعتلای این اصول و ایجاد «نظم نوین چند قطبی بین المللی» قدم بر می دارد. دور نمایی که کشور آرژانتین هم کاملاً به آن متعهد است .

در آمریکای لاتین، منطقه ای که از اواخر قرن ۱۹ بطور سنتی تحت نفوذ ایالات متحده آمریکا ست، خواست بنیان نهادن یک سیستم بین‌المللی که زیر یوغ واشنگتن و متحدان اروپایی اش نباشد اساساً بسیار پر طرفدار است واین خواسته، نقشه راه اکثر دولتهای مترقی منطقه از ابتدای سال ۲۰۰۰ شده است. در چهار چوب این تجزیه و تحلیل، کشور های آمریکای لاتین معتقدند که روسیه مانند ترمزی در مقابل استیلای هژمونیک واشنگتن عمل می کند.

مزیت های روسیه

در فوریه ۲۰۲۲، رئیس جمهور آرژانتین، در مسیر سفر به چین برای افتتاح بازیهای المپیک زمستانی، توفقی در مسکو داشت. او که دغدغه اصلی‌اش خروج کشورش از بحران اقتصادی اجتماعی عمیقی است که با ظهور کرونا تشدید یافت،کاملاً آگاه است که بحران فعلی به تضعیف جناح پرونیست (طرفدار عقاید پرون) در انتخابات اکتبر ۲۰۲۳ منجر خواهد شد. در چنین شرایطی اولویت آقای فرناندز، کاهش فشار وامی است که رئیس جمهور محافظه کار قبلی، آقای موریسیو ماکری در سال ۲۰۱۸ از صندوق بین‌المللی پول با پذیرفتن سیاست تضییقاتی شدید، گرفته است. آقای فرناندز بخوبی می‌داند که وقتی صحبت از صندوق بین‌المللی پول است در‌واقع صحبت از واشنگتن است.

رئیس جمهور آرژانتین به سمت روسیه ای می رود که از سال ۲۰۱۵ با آن « پیمان استراتژیک کامل »را بسته است که به لطف آن مردم کشورش توانستند اولین دوز واکسن اسپوتنیک ۵ را در دسامبر ۲۰۲۰ در بحرانی ترین دوران کرونا دریافت کنند. در طول این دوران دهها کشور دیگر نیز از این واکسن بهره مند شدند در حالیکه در آنزمان همکاری‌های بهداشتی ایالات متحده در منطقه چشمگیر نبود.در نتیجه همکاری نزدیک روسیه و آرژانتین بود که رئیس جمهور فرناندز بدون هیچ پیشینه ذهنی نسبت به دولت آمریکا به خبرنگاران اعلام کرد : « من مصرا معتقدم که آرژانتین نباید به صندوق بین‌المللی پول و ایالات متحده وابسته باشد و باید در جهت مسیر های دیگری حرکت کند و در این راستا روسیه نقش مهمی بازی می کند».

این ملاقات دیپلماتیک در مسکو نمادی از خصلت روابطی است که بین تعداد زیادی از کشور های آمریکای لاتین از ابتدای سالهای ۲۰۰۰ با چین و روسیه بر قرار شده و مانند بسیاری از کشور های « جنوب»، با تنوع بخشی در شرکای تجاری، سیاسی،نظامی و فنی و با استفاده از رقابت بین آن‌ها ،از توازن قوای بهتری در بطن یک سیستم بین‌المللی می‌توانند بهره ببرند. سیستمی که هرم قدرت در آن بیش از ساختار اقتصادی اش مورد انتقاد است.

در این وضعیت روسیه از مزیت‌های مستحکمی برخوردار است. از دوران تزار با برزیل تازه به استقلال رسیده (۱۸۲۸)، با ارورگوئه (۱۸۵۷)، با آرژانتین (۱۸۸۵) و با مکزیک (۱۸۹۰)روابط دیپلماتیک برقرار کرده بود، در قرن بیستم پس از بحران موشکهادر سال ۱۹۶۲ در کوبا (۲) و در اوج جنگ سرد، نزدیکی با اتحاد جماهیر شوروی شکل گرفت. در پی فرو پاشی اتحاد شوروی در سال ۱۹۹۱،بعضی از روابط ایجاد شده از هم گسست ولی از سالهای ۲۰۰۰ به یمن چهار عامل این پیوند ها ترمیم شدند :

 چرخش به چپ آمریکای لاتین ( اکثر رهبران کشور های آمریکای لاتین تمایل به فاصله گیری از واشنگتن داشتند).

 واگذاری و رها کردن نسبی آمریکای لاتین از جانب ایالات متحده بعلت در گیری در جنگ‌های افغانستان و خاورمیانه.

 عضویت چین در سازمان تجارت جهانی .

 به قدرت رسیدن ولادیمیر پوتین معمار بازسازی تدریجی روسیه در صحنه بین‌المللی و تحکیم روابط با کشور های آمریکای لاتین در بخش‌های زیر بنایی از جمله بهره برداری از معادن، بخش نفت و گاز و انرژی هسته ای غیر نظامی، هوا نوردی، ارتباطات علمی و دانشگاهی ، هر چندکه حجم این مبادلات در حد چشمگیری نبود( کمتر از ۱%مجموع مبادلات کشور های آمریکای لاتین با سایر کشور ها) .

امتناع از تحریم

در بخش نظامی ونزوئلا ۸۰% از فروش سلاح روسیه در منطقه را به خود اختصاص داده و در کنار کوبا و نیکاراگوئه از مشتریان استراتژیک روسیه محسوب می‌شود اما روسیه با کشور های دیگر مانند برزیل، کلمبیا و پرو نیز در زمینه تأمین هلیکوپتر، هواپیما و سیستم‌های تدافعی همکاری دارد.

در زمینه بازرگانی برزیل و مکزیک مهمترین شرکای تجاری مسکو در منطقه هستند( بیش از ۵۰% مبادلات بازرگانی).رابطه با برزیل در چهار چوب کشور های بریکس ( برزیل، روسیه، هند،چین، آفریقای جنوبی) کلید خورد و این کشوردر مقام اولین صادر کننده کشور های آمریکای لاتین به روسیه قرار گرفت ( سویا، شکر،گوشت،مواد معدنی). مسکو نیز در بخش استراتژیک کشاورزی و تأمین یکی از اقلام مهم یعنی کود کشاورزی قدم برداشت و از سال ۲۰۱۵ روسیه رسمأ رابطه دیپلماتیک با کشور های موسوم به « مجمع کشور های آمریکای لاتین و حوزه کارائیب»( Celac) و ۳۳ عضور آنرا آغاز کرد.

بنا بر گزارش کمیسیون اقتصادی کشور های آمریکای لاتین و حوزه کارائیب ( Cepalc )(۳) پس از بحران جهانی کرونا که کشور های این منطقه را در یکی از « عمیق‌ترین بحران های اقتصادی ۱۲۰ سال گذشته فرو برد»، همانند آرژانتین و برزیل که به کود کشاورزی روسیه وابسته هستند، بسیاری از کشور ها در زمینه‌های دیگری تابع روسیه بوده و قادر به قطع این رابطه نیستند. تبعات اولیه جنگ اوکراین که شامل بالا رفتن قیمت مواد اولیه و موج تورمی بود نیز این شرایط را وخیم تر کرد. در کشور های آمریکای مرکزی، حوزه کارائیب و آمریکای جنوبی (شیلی) که وابسته به واردات حامل های انرژی هستند، عوامل فوق باعث بالا رفتن هزینه محصولات کشاورزی شده است. اما کشور های صادر کننده مواد اولیه و نفت و گاز( هیدرو کربور ها) مانند آرژانتین، بولیوی،برزیل، شیلی،کلمبیا، پرو،پاراگوئه و اروگوئه در وضعیت بهتری قرار دارند. در ابتدای جنگ اوکراین، فدرال رزرو آمریکا (Fed) برای مقابله با تورم،با بالا بردن بهره بانکی در مقاطع مختلف، موجب خروج سرمایه های بین‌المللی ازکشورهای آمریکای لاتین بسوی بازار های آمریکا شد.

در چنین شرایط دشواری، اوکراین در مقابل حریف خود روسیه، فاقد برخورداری از یک وزنه اقتصادی در خور توجه وشهرت سیاسی است بغیر از یک مورد که البته از نظر دولتهای چپ منطقه لزوماً بعنوان مزیت برای اوکراین محسوب نمی شود : مسأله تحریم کوبا. از سال ۲۰۱۹ دولت کیف، متحد واشنگتن،بطور سیستماتیک در رأی گیریهای مجمع عمومی سازمان ملل متحد در مورد تحریمی که ایالات متحده از سال ۱۹۶۲ علیه هاوانا اعمال کرده رأی ممتنع داده و خواستار رفع آن شده است.

در‌واقع در آمریکای لاتین تنها آقای آلخاندرو جیاماتی، رئیس جمهور راستگرای گواتمالا حامی اوکراین است. وی در ۲۵ ژوئیه ۲۰۲۲ با سفر خود به کیف اولین و تنها رئیس جمهور آمریکای لاتین بود که پشتیبانی خود را از ولودیمیر زلنسکی اعلام کرد . در شرایطی که پرونده های متعدد فساد مالی آقای جیاماتی موجب سردی روابط کشورش با ایالات متحده شده و در ضمن انتخابات ۲۰۲۳ نیز در راه است، چنین اقدامی پیام وفاداری او به ایالات متحده است. غیر از آقای جیاماتی که به ازاء این « تعهد» چشمداشت منافعی را دارد، واشنگتن هیچ کشور دیگری در آمریکای لاتین را سراغ ندارد که تحریم های علیه مسکو و ارسال سلاح را بپذیرد و اعمال کند. امری که علی‌رغم درخواست خانم لورا ریچاردستون رئیس ستاد فرماندهی جنوب ایالات متحده است که مقابل شورای اتلانتیک(Atlantic Council)، یک اتاق فکری در واشنگتن، در ۱۹ ژانویه ۲۰۲۳ بیان شد.

ابتکار دیپلماتیک

این عدم همکاری با واشنگتن در حیاط خلوت آن، یعنی آمریکای مرکزی مشهود است. رئیس جمهور پوپولیست و مستبد السالوادور، نجیب ابو کیله که مورد غضب واشنگتن است همواره در کنارکشور هایی چون بولیوی و کوبا( دشمنان همیشگی آمریکا) به قطعنامه های سازمان ملل که روسیه را محکوم می کنند، رأی ممتنع می دهد. نیکاراگوئه هم جزو گروه کشور هایی است که آشکارا از روسیه حمایت می‌کند ( مانند بلاروس،کره شمالی، اریتره،مالی و سوریه) و در رأی گیری ۲۸ فوریه ۲۰۲۲ رأی ممتنع داد و بالاخره ونزوئلا که بعلت نپرداختن حق عضویتش حق رأی خود را از دست داده و مورد مشوت قرار نمی گیرد. دیپلماسی ونزوئلا بین وفاداری به متحد روسی خود و برقراری ارتباط با واشنگتن به امید عادی سازی روابط در چهار چوب معادلات جدید بحران جهانی انرژی در نوسان است.

آراء کشور های آمریکای لاتین بر اساس تلفیق فاکتور های مختلفی تعیین می شود . در درجه اول وفاداری به مواضع دیپلماتیک سنتی :
 احترام به حقوق بین الملل، تمامیت ارضی و استقلال و خود مختاری کشور ها
 عدم پذیرش روابط یکجانبه و توسل به زور در حل مناقشات
 یافتن راه حلهای صلح آمیز برای رفع اختلافات و پیروی از سیاستهای غیر متعهدانه

پس از موارد فوق باید به درجه بی اعتمادی مقطعی به ایالات متحده و قدرتهای غربی نیز اشاره کرد و سر انجام منافع ملی-اقتصادی-سیاسی هر کشور که عملگرایانه در یک نظام بین‌المللی بی ثبات و اتحاد های مستمر بدست می آورد که در آن ارتباط با چین بمثابه یک قطب نما عمل می کند.بر این اساس، اکثر دولتها اشغال اوکراین توسط روسیه را محکوم کرده ولی به متونی که تحریم فعلی و آتی مسکو را در پی دارد رأی ندادند.

اما دفاع مستقیم از روسیه دشوار است در شرایطی که دولتش از روشهای مشابه واشنگتن برای حل اختلافات در حوزه نفوذش استفاده می کند.بنا به گفته آقای سلسو آموریم، مشاور مخصوص لولا دا سیلوا در امور بین الملل:« ریشه اشغال اوکراین در توسعه طلبی ناتو به سمت روسیه است ولی این به معنی مشروعیت اشغال نظامی یک کشور توسط کشور دیگر نیست». لولا تشکیل گروه « کشور های خواستار صلح» بین روسیه و اوکراین را پیشنهاد کرده و طرفدار برقراری آتش بس و حل اختلاف از طریق مذاکره است.

این ابتکار از فوریه ۲۰۲۳ در آمریکای لاتین، واشنگتن،اروپا،بخصوص در فرانسه،آلمان،اسپانیا یا پرتقال، مسکو،کیف، کشورهای گروه ۲۰ تحت ریاست هند، چین و ابوظبی مطرح شده است و با تبلیغ هر چه بیشتر برای رسیدن به اهداف آن حرکت میکند. برقراری پروسه چند جانبه برای بسیج چین و سایر کشور های « جنوب» که عضو بریکس و گروه ۲۰ هستند و مجموعه کنشگران( غربی و غیر غربی) این مناقشه که از میان آنها می‌توان از اندونزی، هند ( ریاست گروه ۲۰ در سال ۲۰۲۳ را بعهده دارد)، آفریقای جنوبی ( محل برگزاری نشست آتی بریکس در ۲۰۲۳ و رئیس گروه ۲۰ در ۲۰۲۵ است) نام برد. در این حرکت دیپلماتیک برزیل از پیش اعلام میدارد که روسیه ریاست بریکس در سال ۲۰۲۴ و برزیل ریاست گروه ۲۰ را در ۲۰۲۴ و بریکس را در ۲۰۲۵ بعهده دارد.

بعقیده لولا، این ابتکار عمل برای ایجاد صلح که در‌واقع شورای امنیت سازمان ملل را نادیده میگیرد، می‌تواند در نهایت به ایجاد یک « گروه ۲۰ سیاسی» منجر شود که به چالش های بین‌المللی دیگری ( تغییرات جوی، صلح، اقتصاد، دیجیتال، دمکراسی…) نیز بپردازد. از دید او، چنین حرکتی باعث پیدایش چهار چوبهای جدیدی برای شور و مشورت می شود که بیشتر به نفع کشور های «جنوب» است.

آیا چنین پروژه ای می‌تواند توجه کشور های غربی را بخود جلب کند ؟ تا کنون ایالات متحده و اتحادیه اروپا مشروعیت برزیل در میانجیگری جنگ اوکراین را رد کرده و دولت برزیل را به ساده لوحی و نزدیکی بیش از حد به چین و روسیه متهم کردند.ابتکار عمل رئیس جمهور برزیل، اما یکی از معدود راه حلهایی است که از حداکثر گرایی ای دوری می جوید که به قیمت به خطر انداختن صلح جهانی بر بروکسل، پایتختهای اروپایی، واشنگتن، کیف و مسکو حاکم است.

۱- « Déclaration commune russo-chinoise sur un monde multipolaire et l’instauration d’un nouvel ordre international », ONU, 23 avril 1997.

۲- مقاله «معامله سری در مورد موشک های کوبا»، لوموند دیپلماتیک، ژانویه ۲۰۲۳ https://ir.mondediplo.com/2023/01/article4301.html

و مقاله Lire Danielle Ganser, « Retour sur la crise des missiles à Cuba », Le Monde diplomatique, no-vembre 2002.

۳- Eva Vergara, « Pandemia es peor crisis en América Latina en 120 años, Cepal », Associated Press, New York, 16 décembre 2020.

CHRISTOPHE VENTURA

نویسنده بیداری یک قاره. ژئوپولیتک آمریکای لاتین و کارائیب، انتشارات اَرمان کولن، پاریس ۲۰۱۴

https://ir.mondediplo.com/2023/05/article4421.html