آیا عصر آهن به پایان رسیده است؟ در اوایل دهه ۱۹۶۰، دانشمندان و متخصصان صنعت پلاستیک پیش‌بینی می کردند که پیشرفت‌های چشمگیر در تولید پلیمرها امکانی فراهم خواهد کرد تا صنعت پلاستیک،‌ مصرف سایر مواد از جمله فلزات، شیشه‌ها و چوب را از صدر نشینی فرود آورد. همه شیفته‌ آن بودند.

نویسنده MOHAMED LARBI BOUGUERRA برگردان شروين احمدي – ویراستار بابک رجبی 

نشانه‌شناس (سمیولوژیست) رولان بارت در سال ۱۹۵۷ این محصولِ تقطیر شده از نفت را «ماده کیمیاگر» و « معجزه‌آسا» نامید. یک سال بعد، ریموند کونو شاعر شیفتۀ قابلیت‌های ماده‌ای بنام نفتا شد، مایعی حاصل از پالایش نفت که پلاستیک‌ها از آن ساخته می‌شوند، ماده‌ای که پیش‌نیازِ تولیدِ «اشیاء بی‌شماری با اهداف کاربردی»است. (۱). در قرن بیست و یکم، پلاستیک از سایر رقبا پیشی گرفت. بین سال‌های ۱۹۵۰ تا ۲۰۱۵، پتروشیمی بیش از ۸ میلیارد تن پلاستیک تولید کرد. شایان ذکر است که بخش عمدۀ این تولید در بیست سال گذشته بوده است و این روند همچنان با شتاب ادامه دارد (۲).

امروزه پس از سپری شدن دوران شیفتگی از حضور پلاستیک، نوبت به دوران هراس رسیده است: تا هفتاد سال دیگر، سالانه ۳۵۰ میلیون تن زباله پلاستیکی در سراسر جهان تولید می‌شود. آلودگی ناشی از این تولید تهدیدی سنگین و اثبات‌شده برای موجودات زنده و غیرزنده به شمار می‌رود(۳). ما در حال نوشیدن، خوردن و نفس کشیدن پلاستیک هستیم. برای مقابله با این فاجعۀ ساختۀ دست بشر، صنایع پتروشیمی دستآویزی پیشنهاد می‌دهند که به نظرشان معجزه‌آساست: بازیافت. لابی‌ها در اواخر دهه ۱۹۸۰ با الهام از نوار موبیوس* آنرا به نماد اقتصادی تشبیه کردند که در آن هیچ چیز به هدر نمی‌رود و هر چیزی قابل تبدیل به محصولی دیگر است. اقتصادی که با تولید محصولات قابل بازیافت علیرغم آسیب به محیط زیست توانست استفاده مجدد از دورریزها را باب کند.

این فرآیند که هوشمندانه‌تر از سوزاندن یا دفن پلاستیک معرفی شده و گویا با طبیعت سازگارتر است، نهایتاً امروز به یکی از اولویت‌های سیاسی جهانی تبدیل شده است. اما نتایج آن چندان امیدوار کننده نیست، پس از چهار دهه تبلیغات، متوجه می‌شویم بین سال‌های ۱۹۵۰ تا ۲۰۱۷ کمتر از ۱۰ درصد از ۶.۳ میلیارد تن پلاستیک تولید و دور ریخته شده بازیافت شده است(۴). با این حال، اروپا و به‌ویژه فرانسه این راه‌حل را با اشتیاقی کور پذیرفته‌ است.

در سال ۲۰۱۹، دولت فرانسه هدفی بلندپروازانه در جهت بازیافت بهتر برای کشور تعیین کرد. تصمیم براین شد که ۱۰۰ درصدِ زباله‌های پلاستیکی در سطح ملی تا سال ۲۰۲۵ بازیافت شود. و اما با چه روشی ؟ سپردن مسئولیت بازیافت تولیدات پلیمری به عهدۀ خود صنایع تولید کنندۀ محصول بود. رویکردی هم‌راستا با رویکرد کمیسیون اروپا، به این منظور که کشورهای عضو از سال ۲۰۲۱ ملزم به ممنوعیت استفاده از پلاستیک‌های یکبار مصرف شدند و نیز استفادۀ حداقل ۳۰ درصد از مواد بازیافتی برای ساخت بطری‌های پلاستیکی ضروری شد؛ همچنین لازم شد ۵۵ درصد از زباله‌های بسته‌بندی پلاستیکی بازیافت گردد. محدوده زمانی برای این الزام تا سال ۲۰۳۰ (۵) تعیین گردید.

صنایع اروپایی که از چنین دور‌نمائی وسوسه شده‌ بودند، با‌ سرعت شروع به تبلیغ تکنولوژی‌های «نوآورانه» ای کردند که با قوانین جدید اروپایی هماهنگ بود. در سال ۲۰۲۲، متخصصان شیمی شرکت های BASF و Borealis، و گروه بسته‌بندی Südpack و Zott اعلام کردند که نمونۀ اولیه‌ای از بسته‌بندی چندلایه‌ برای پنیر موزارلا را تولید کرده‌اند. این بسته‌بندی به طور کامل از نایلون و پلی‌اتیلن بازیافتی ساخته شده بود. اما این «پروژه‌های آزمایشی» که با جاروجنجال در رسانه‌ها منعکس شد در واقع فقط قطره‌ای در اقیانوس هدفهای ‌بلندپروازانۀ سیاسی بودند. به خصوص که در دوران صرفه‌جویی اقتصادی، سرمایه‌گذاری‌های لازم برای جمع‌آوری و تفکیک زباله‌های پلاستیکی به ندرت در صدر اولویت‌ها قرار می‌گیرند، چه در اروپا و چه در ایالات متحده. شاهد این امر افشاگری‌های خانم برندای دیسون در تابستان گذشته است. او که ساکن هیوستون، در تگزاس می باشد با قرار دادن یک ردیاب در میان زباله‌های پلاستیکی‌اش، چند روز پس از قراردادنشان در یک کانتینر بازیافت، آن‌ها را نه در یک مرکز بازیافت پیشرفته بلکه در یک محل بزرگ دفن زباله در فضای آزاد پیدا کرد(۶).

این نمونه به روشنی وزن ملاحظات اقتصادی را در شکست راه‌حل‌های بازیافت نشان می‌دهد. به دلیل تولید بیش از حد اتیلن از نفت یا گاز، قیمت پلاستیک «خالص» سقوط کرده و سودآوری شرکت های بازیافت‌ اروپایی را کاهش داده است، فعالیت این شرکت‌ها عمدتاً حول بازیافت پلی‌اتیلن (پلیمر اتیلن) متمرکز است. در جهانی که قطب‌نمای اقتصادی شرکت‌ها بر اساس محاسبۀ هزینه-سود قرار دارد، چرا صنایع و توزیع‌کنندگان اروپایی باید محصولات بازیافتی را ترجیح ‌دهند که گران‌تر از محصولات «خالص» جدید هستند ؟ در آلمان، کارخانه Veolia در شهر روستوک سالانه حدود ۳۶ هزار تن پلی‌اتیلن ترفتالات مصرف‌شده (PET) را بازیافت می‌کرد. به گفته مدیریتِ علت تعطیلی این کارخانه عدم تمایل صنایع غذائی و نوشیدنی به حمایت از این محصول بود. این در حالی است که این محصول با محیط ‌زیست سازگار‌تر اما گران‌ بود. کمی دور از روستوک، دادگاهی در هلند کارخانه بازیافت پلاستیک Umincorp در آمستردام را ورشکست اعلام کرد(۷). به این ترتیب در نبود مقررات جدید و سختگیرانه‌تری از سوی اتحادیه اروپا، فرآیند بازیافت کشورهای غربی نخواهد توانست با اتیلن «خالص» رقابت کند. به‌ویژه که کارخانه‌های جدید این ترکیبات شیمیایی که در کشورهای چین، ایالات متحده و عربستان سعودی آماده بهره‌برداری هستند، در شرائط تقاضای ثابت بازار، قیمت‌ها را بیشتر و بیشتر به سمت پایین سوق خواهند داد.

اما کلاهبرداری بزرگ بازیافت جای دیگری نهفته است، چرا که فرآیند بازیافت هرگز از نظر فنی یا اقتصادی قابل اجرا نبوده است و صنایع مربوطه از مدتها قبل از آن آگاهی داشتند. اما آنها برروی فساد مقامات و ساده‌لوحی عامه مردم چشم حساب می کردند. گزارشی از مرکز تمامیت آب و هوا(Center for Climate Integrity – CCI) که در فوریه ۲۰۲۴ منتشر شد، رازی را افشا کرد که کسی خواستار برملا شدن آن نبود(۸). صنایع بزرگ پتروشیمی از ده‌ها سال پیش آگاهانه به بحران زباله‌های پلاستیکی دامن زده‌ بودند. ریچارد ویلز، یکی از مسئولین CCI می‌گوید:«آن‌ها دروغ گفتنه‌اند و زمان آن رسیده که پاسخگوی خساراتی باشند که وارد کرده‌اند ».

امروزاز هزاران نوع پلاستیک تولید شده، تنها دو نوع دارای ویژگی‌هایی هستند که بازیافت شان را ممکن می‌سازد، PET ها و پلی‌اتیلن‌های (PEHD) با چگالی بالا. بنابراین برای بازیافت نیاز است که این دو نوع پلاستیک با دقت از بقیه تفکیک دقیق شوند.امری که هزینه‌ها را افزایش می‌دهند و منجر به کنار گذاشتن برخی محصولات می‌شود. محصولاتی که از آلیاژهای پلاستیکی یا ترکیبی ساخته شده از چندین ماده تشکیل شده‌اند. این تولیدات در بسیاری از اشیاء یکبار مصرف یافت می‌شوند. بطری و شیشه‌ای که هر دو از PET تشکیل شده‌اند اگر دارای افزودنی‌ یا رنگ‌های متفاوتی باشند، باید تفکیک شوند. همین مسئله در مورد بطری‌های PET سبز و شفاف نیز صادق است. مشکل بزرگ دیگر این است که پلاستیک‌ها در هر استفاده مجدد قابل تجزیه‌اند، بنابراین تنها یک یا نهایتاً دو بار قابل استفاده مجدد هستند. در غیر این صورت، نه تنها خواص آن‌ها تغییر می‌کند، بلکه ممکن است سمی بودن آن‌ها نیزافزایش یابد.

صنایع پتروشیمی همیشه از این موانع ساختاری با‌خبر بوده‌اند. اما از اواسط دهه ۱۹۸۰ ایده بازیافت را پذیرفتند، و این امر برای خنثی کردن اعتراضات علیه دفن زباله در فضای باز ، طرد فرهنگ یکبار مصرف و یا جلوگیری از خطر مقررات بیش از حد سختگیرانه بوده است. در سال ۱۹۸۴ بنیادی تأسیس شد که منجربه گردهمایی شرکت‌های پتروشیمی و بسته‌بندی‌ای ‌ شد که متعهد به بازیافت بودند. سال بعد، مرکز تحقیقاتی با شکوهی در دانشگاه راتگرز، در نیوجرسی راه‌اندازی شد و سپس یک پروژه آزمایشی بازیافت در سنت پل، در مینه‌سوتا آغاز به کار کرد، این در حالی بود که شورای آن شهر به تازگی استفاده از پلی‌‌استایرن را ممنوع کرده بود. این پروژه پشت درهای بسته شکل گرفت و کسی به نتایج آن اعتقاد نداشت. نماینده‌ای از شرکت Eastman Chemical درکنفرانسی در سال ۱۹۹۴ در مورد این موضوع اظهار داشت که «ممکن است روزی این امر به واقعیت بپیوندد. اما احتمال بیشتری وجود دارد که زمانی متوجه شویم از مسئله بازیافت زباله‌های جامد گریز نیست.». ولی به نظر میرسد این مسئله اصلاً اهمیتی نداشت زیرا همان‌طور که یک کارمند Exxon به کارکنان شورای پلاستیک آمریکا (APC) گفته بود: «ما روی روندهای فعالیت‌های بازیافت کار می‌کنیم، اما الزامی به ارائه نتایج نداریم».

از چهل سال پیش، «تعهد» در مورد بازیافت شامل کارزار‌های اطلاعاتی غلط و فریبنده و ایجاد توهم در بارۀ آن بوده است. این کارزارها گاه از سوی شرکت‌های چندملیتی پتروشیمی براه افتاده است و انجمن‌های حرفه‌ای ، بنیادها و گروه‌های پوششی متعدد آنها در آن شرکت داشتنه‌اند. در اواخر دهه ۱۹۹۰، ممنوعیت پلی‌استایرن و پلی‌وینیل کلراید (PVC) در چندین ایالت امریکا، این کارزارها را تسریع و تشدید کرد. یکی از شرکت‌کنندگان در جلسه انجمن اروپایی تولیدکنندگان پلاستیک (Plastics Europe) در ۲ ژانویه ۱۹۹۴ اعلام کرد: «ما باید نبردی ریشه‌ای آغاز کنیم و مانند سایر رقبا جنگی چریکی راه بیندازیم». میلیون‌ها دلار به صندوق‌ آژانس‌های ارتباطی سرازیر شد تا وجود «راه‌حل» ها تاکید کنند و کلماتی مانند «مدرنیته»، «نوآوری تکنولوژیک»، «کارایی»، «تعهد»، «رویکرد یکپارچه برای مدیریت پلاستیک‌ها»، «مزیت اقتصادی» و غیره را در ذهن‌ها جا بیندازند.این صنعت اکنون به فضیلت «بازیافت پیشرفته» خود می‌بالد، فرآیندی که به دنبال سوزاندن یا تجزیه شیمیایی است که آلاینده‌تر از روش کلاسیک می‌باشد و تنها ۱ تا ۱۴ درصد ماده ای را تولید می‌کند که قابل استفاده مجدد است.

شرکت‌های پتروشیمی‌ در این نبرد پیروز شده‌اند: در سال ۲۰۲۱، ایالات متحده تنها ۵ تا ۶ درصد از زباله‌های پلاستیکی خود را بازیافت می‌کرد(۹)، در حالی که صنعت پتروشیمی همچنان پلیمرهای بیشتری تولید می‌‌نمود. در سال ۲۰۲۲، دادستان کل کالیفرنیا با تکیه بر گزارش CCI،علیه تولیدکنندگان پلیمرها به‌دلیل «نقش آن‌ها در بحران جهانی آلودگی پلاستیکی» یک پرونده قضائی گشود. اما کدام دادگاه بین‌المللی بشریت را از رفتار جنایتکارانه آن‌ها در امان خواهد گذاشت ؟

* نوار موبیوس نواری است که دو لبۀ آن بر هم قرار گرفته و یک حلقه‌ را به وجود می‌آورد. می‌توان بین هر دو نقطه از سطح این نوار، بدون قطع کردن لبۀ آن، خط ممتدی کشید ۱- Roland Barthes, Mythologies, Seuil, Paris, 2010 (1re éd. : 1957) ; Raymond Queneau dans Le Chant du styrène, 1958, film commandé à Alain Resnais par le groupe de pétrochimie Péchiney.

۲- Roland Geyer, Jenna R. Jambeck et Kara Lavender Law, « Production, use, and fate of all plastics ever made », Science Advances, vol. 3, n° 7, 2017.

۳- مقاله «پلاستیک، وسیله سوداگری»، لوموند دیپلماتیک، فوریه ۲۰۲۲ https://ir.mondediplo.com/2022/02/article3966.html

۴- Atlas du plastique. Faits et chiffres sur le monde des polymères synthétiques, Fondation Heinrich Böll – La Fabrique écologique – Break Free From Plastic, 2020.

۵- Alex Scott, « Europe hardens stance on plastic recycling », Chemical and Engineering News, vol. 97, n° 29, Washington, DC, 2019.

۶- Rachel Dobkin, « Woman drops AirTag in recycling to see if plastics are actually recycled », Newsweek, New York, 2 septembre 2024.

۷- Alex Scott, « Global plastics glut and weak regulations hurt European recyclers », Chemical and Engineering News, vol. 102, n° 4, 2024.

۸- Davis Allen, Alyssa Johl, Chelsea Linsley et Naomi Spoelman, « The fraud of plastic recycling. How big oil and the plastics industry deceived the public for decades and caused the plastic waste crisis » (PDF), Center for Climate Integrity, février 2024, dont sont tirées les citations suivantes. Cf. également Dharma Noor, « “They lied” : Plastics producers deceived public about recycling report reveals », The Guardian, Londres, 15 février 2024.

۹- « The real truth about US plastic recycling rate », Beyond plastics, mai 2022.

MOHAMED LARBI BOUGUERRA

دانشگاهي، عضو آکادمي علوم، ادبيات و هنر «بيت الحکمه»، تونس، (کارتاژ).

لوموند دیپلماتیک

ایران. در انتظار طوفان شروین احمدی