دو سال پیش، یک رشته انفجار خطوط لوله گاز نورد استریم را منهدم کرد

سه سناریو برای یک عملیات خرابکارانه

مبارزه با تروریسم که از ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ اولویت اصلی کشورهای غربی بود، در یک مورد دچار کوری مطلق شده است: عملیات خرابکارانه در سپتامبر ۲۰۲۲ بر روی خطوط لوله گاز نورد استریم. مقامات سیاسی و قضایی، شرمسار از بی عملی شان، دلایل خوبی برای منحرف کردن پرونده دارند: دو سال پس از این عملیات، نتیجه تحقیقات نه پای کرملین، بلکه کیف، واشنگتن و ورشو را به میان می کشد…

نویسنده Fabien Scheidler برگردان شروين احمدی 

در ۲۶ سپتامبر ۲۰۲۲، چهار انفجار کف دریای بالتیک را در نزدیکی جزیره بورنهولم دانمارک لرزاند. در طی روزها، مقادیر زیادی متان از سه بخش تخریب شده خط لوله گاز نورد استریم ۱ و ۲ ، که گاز را از روسیه به آلمان منتقل می کرد، نشت نمود. عواقب این حمله با افزایش ناگهانی قیمت انرژی، به ویژه در آلمان، به سرعت بر ساکنان قاره کهن تأثیر گذاشت. علاوه بر این، سهامداران پروژه ساخت این خط لوله که بیش از ۱۰ میلیارد یورو هزینه داشته ، نه تنها گازپروم روسیه ، بلکه دو شرکت آلمانی (E.ON ، Wintershall)، یک هلندی (Gasunie) و یک شرکت فرانسوی(Engie) بوده اند، همه آنها حق مطالبه غرامت را دارند.

بدون شک، بزرگترین اقدام خرابکارانه در تاریخ معاصر اروپا که با یک تراژدی زیست محیطی همراه بود، خشم و تحقیقات جدی مقامات را برانگیخت. اما افسوس ، دو سال بعد، به بهانه عدم فوریت، تحقیقات رسمی با شرمساری قابل توجهی متوقف شده است. تا زمان انتشار این مقاله، نه دستگیری و نه حتی بازجویی یا کیفرخواستی علیه عاملان احتمالی صورت نگرفته است. اندکی پس از انفجارها، مقامات قضایی سوئد و دانمارک توضیح دادند که تنها یک دولت می توانسته چنین عملیاتی را انجام دهد(۱). در این فاصله، آنها به طور غیرمنتظره ای تحقیقات خود را بدون انتشار هیچ نتیجه ای متوقف کردند. به محض انجام این عملیات خرابکارانه، اعلام آغاز تحقیقات از سوی ایالات متحده امیدوارکننده ‌بود، زیرا سرویس‌های اطلاعاتی آن‌ کل دریای بالتیک را تحت پوشش دارد. با اینحال هیچ اطلاعابی از سوی واشنگتن منتشر نشد. در همان زمان، غرب به طور منظم پیشنهادهای مکرر مسکو برای مشارکت در تحقیقات را رد کرد. مقامات آلمانی اگرچه به تحقیقات خود ادامه دادند، اما دادستان کل فدرال و قوه مجریه از انتشار گزارش موقت خودداری می کند. به دنبال سؤالات نمایندگان در پارلمان درباره این تحقیقات، دولت استدلال کرد که هرگونه افشای اطلاعات «امنیت دولت» («Staatswohl») را تهدید می‌کند ، به دیگر سخن، کشورهای دوست یا سرویس‌های مخفی شان به خطر خواهند افتاد. در اوایل ژوئن، حکم دستگیری اروپایی توسط دادستان کل علیه یک شهروند اوکراینی مقیم لهستان به نام ولودیمیر ژوراوولوف صادر شد، اما ورشو از ارائه کمک های اداری قانونی برای دستگیری مظنون خودداری کرد و او بدون مشکلی توانست فرار کند(۲). نخست‌وزیر لهستان آقای دونالد تاسک، که محبوب لیبرال‌های اروپایی است، با بی‌تفاوتی ای غیرمعمول در مبارزه با تروریسم، ۱۷ اوت در شبکه X، مقامات آلمانی را مورد سرزنش قرار داد: « تنها کاری که شما باید در مورد عاملان نورد استریم و حامیانشان انجام دهید این است که عذرخواهی کنید و ساکت شوید».

روزنامه‌نگاران تحقیق میدانی و نمایندگان بوندستاگ هم‌صدا خواهان انتشار تحقیقات شدند. درخواست‌های آنها اما به دیوار سکوت برخورد کرد. هولگر استارک، از هفته نامه Die Zeit، از «فشار شدید بر همه مقامات برای صحبت نکردن با هیچ روزنامه نگاری» خبر داد(۳). رالف اشتگنر، نماینده سوسیال دموکرات، در پاسخ به سوال لوموند دیپلماتیک گفت اینکه اطلاعات کمی پس از دو سال در مورد چنین تبهکاری سنگینی در یکی از تحت نظارت‌ترین دریاهای کره زمین ، انتشار یافته ، «بسیار شگفت‌انگیز» است. همکار او آندری هونکو از حزب اتحاد سارا واگن کنشت (BSW) به نوبه خود «تعلل در روشن کردن» چگونگی انجام این جنایت را « خشم آور» می داند.

متهم همیشگی

سه فرضیه درباره هویت خرابکاران مطرح است. اول: خود روس ها. در ماه های پس از این عملیات، برخی از مقامات دولتی و رسانه های بزرگ غربی انگشت اتهام را به سوی روسیه نشانه رفتند. پیر هاسکی، ستون نویس ژئوپلیتیک فرانس اینتر، پرشنونده ترین ایستگاه رادیوئی در فرانسه (۲۸ سپتامبر ۲۰۲۲) گفت: «روسیه تنها کشوری است که هم قادر و هم دلیل خوبی برای انجام این کار داشت». از آن زمان، مقامات قضایی آلمان و سوئد بارها تصریح کرده اند که هیچ نشانه ای از دخالت روسیه در این کار ندارند. مدیر آژانس اطلاعات مرکزی آمریکا (سیا)، آقای ویلیام برنز، که نمی توان وی را مشکوک به دوستی با مسکو دانست، نیز این موضوع را تایید کرد. سپس واشنگتن پست به نوبه خود پس از یک تحقیق طولانی، عدم دخالت روسیه را تایید نمود(۴). در میان دلایل عجیب و غریبی که درباره دست داشتن روسیه در نابودی زیرساخت های پرهزینه ای که در آن ۵۱ درصد سهام را دارد، این استدلال مطرح می شود که گویا مسکو می خواسته در صورت توقف تحویل گاز از پرداخت خسارت جلوگیری کند. انگیزه ای که به سختی قانع کننده است: با توجه به تحریم ها و دارایی های مصادره شده روسیه، مسکو احتمالاً از پرداخت خسارت خودداری می کرد.

نظریه دوم در ۸ فوریه ۲۰۲۳ مطرح شد، زمانی که سیمور هرش، روزنامه نگاری که به دلیل افشاگری هایش در مورد جنایات جنگی آمریکا در ویتنام و عراق مشهور شده، در وبلاگ خود یک مقاله مفصل در مورد اتهامات ایالات متحده و نروژ منتشر کرد. به گفته تنها منبعی که هرش به آن تکیه می کند، دولت بایدن در این عملیات دست داشته و آنرا طراحی کرده است(۵).

یک ماه بعد، در ۷ مارس، نیویورک تایمز، که هرش خبرنگار برجسته آن بود، بر اساس شهادت بصورت ناشناس «مقامات آمریکایی ای که اطلاعات سرویس های اطلاعاتی را ارزیابی می کردند» (۶) فرضیه سومی را مطرح کرد: خرابکاری توسط سرویس های آمریکایی مستقیما انجام نگرفته و به یک «گروه طرفدار اوکراین» سفارش داده شده بود. اندکی پس از آن، کنسرسیومی از رسانه های آلمانی به رهبری Die Zeit بر اساس اطلاعاتی که به ویژه از دادستان کل آلمان به دست آمده بود، به کاوش عمیق تر پرداختند: در مقاله ها حرف از شناسایی یک قایق بادبانی به میان آمد که توسط خرابکاران اجاره شده بود. از آن پس، تقریباً همه نشریات رسانه‌های بزرگ غربی به طور انحصاری بر روی این سناریو متمرکز شدند: قایق ۱۵ متری آندرومدا ، در سپتامبر ۲۰۲۲ از بندر روستوک آلمان با شش سرنشین ، پنج مرد و یک زن، به سوی آبهای جزیره بورنهولم حرکت ‌کرده بود. در آنجا، غواصان با رفتن به عمق ۸۰ متری، مواد منفجره را در امتداد خطوط لوله نصب و سپس منفجر کردند. بازرسان آلمانی نشان می‌دهند که در ژانویه ۲۰۲۳ آثاری از مواد منفجره HMX را روی عرشه قایق کشف کرده اند که خدمه موفق به تمیز کردن آن نشده بودند. به گفته بازرسان، از این نوع مواد منفجره در خرابکاری استفاده شده و اثرات آن در صحنه عملیات کشف شده است.

اولین انتشار این سناریو به سرعت سؤالاتی را مطرح کرد: طبق برآوردهای اولیه کارشناسان، آیا چنین قایق کوچکی می تواند تدارکات چنین عملیات گسترده ای را در خود جای دهد و تن ها مواد منفجره لازم را حمل کند ؟ آیا غواصی در چنین عمقی به محفظه رفع فشار نیاز ندارد، تجهیزاتی که بزرگتر از آنست که توسط چنین قایقی حمل شود ؟ از آن زمان، یک کاوش خصوصی، سازماندهی شده توسط یک مهندس سوئدی، اریک اندرسون، با همکاری جفری برادسکی روزنامه نگار (۷) ، به صحنه عملیات رفت و توانست تردیدهای خاصی را برطرف کند. در درجه اول، تجزیه و تحلیل عکس های دقیق زیر آب نشان می دهد که کمتر از ۵۰ کیلوگرم مواد منفجره برای تخریب یک خط لوله کافی است. سپس، متخصصان بسیار آموزش دیده قادرند چنین غواصی هائي را بدون محفظه رفع فشار انجام دهند که البته گزینه ای خطرناک تر و طولانی تر است. اما، جفری برادسکی می‌پرسد، چرا خرابکاران بدون محفظه رفع فشار، لوله‌ها را در عمق ۸۰ متری منفجر کردند، در حالی که در همان نزدیکی، بخشی از نورد استریم در کمتر از ۴۰ متر قابل دسترسی بود ؟ و چرا یکی از مواد منفجره در ۷۵ کیلومتری سه محل دیگر نصب شده است ؟ (۸) با وجود بسیاری از سوالات بی پاسخ، قایق آندرومدا از نظر تئوری می توانسته این عملیات را انجام دهد.

آیا نبوغ شیطانی سازمان‌دهندگان یا تمایل اروپایی‌ها به ندانستن است که باعث شده رد پای عاملان این خرابکاری در مه گم ‌شود. گذرنامه‌ جعلی که برای اجاره قایق استفاده شده متعلق به یک سرباز اوکراینی است و هزینه اجاره توسط یک شرکت لهستانی پرداخت شده که فقط برروی کاغذ وجود دارد و توسط یک کارآفرین اوکراینی به نام Rustem A ، ثبت شده است. سرنخ هائی درباره نقش یک مربی غواصی اوکراینی بنام Volodymyr Jouravlov و چند مظنون دیگروجود دارد. اما هیچ یک از این افراد مورد بازجویی قرار نگرفته اند و بازرسان آلمانی درخواستی برای همکاری قضایی به اوکراین نداده اند.از اینها بهتر: مقامات آلمانی حتی به طور غیرمستقیم فرار مظنون را با عدم ثبت نام آنها در لیست شنگن تسهیل کردند. در این لیست فهرست افرادی ذکر می شود که تحت حکم دستگیری اروپایی قرار دارند. سخنگوی دادستانی کل لهستان گفت: «مرزبانان لهستان نه اطلاعاتی داشتند و نه مبنایی برای دستگیری مظنون اصلی، زیرا وی در فهرست حکم دستگیری قرار نداشت(۹). بر اساس گزارش سیا به نقل از واشنگتن پست (۱۱ نوامبر ۲۰۲۳)، سازماندهندگان این عملیات، مامور امنیتی اوکراینی رومن چروینسکی و فرمانده سابق کل نیروهای مسلح اوکراین، آقای والری زالوژنی بودند که امروز سفیر اوکراین در لندن است. این گزارش تاکید می کند که رئیس جمهور ولدیمیر زلنسکی از این پروژه بی اطلاع بوده است. اما در ماه اوت گذشته، وال استریت ژورنال بر اساس شهادت منابع ناشناس اوکراینی گزارش داد که آقای زلنسکی از پیش موافقت خود را اعلام و سپس تحت فشار آمریکا(۱۰) تلاشی – ناموفق – برای قطع عملیات کرده بود. بی توجهی غرب در برابر چشم انداز تبدیل شدن یک کشور متحد، مسلح و تامین مالی شده توسط ایالات متحده و اروپا، به یک کشور تروریست یک سوال را مطرح می کند: آیا نیروهای سیاسی به این دلیل تحقیقات را کند می کنند که می ترسند منجر به نتیجه گیری های ژئوپلیتیکی شود که احتمالاً می تواند حمایت غرب از اوکراین را تضعیف کند ؟

جیمز بامفورد، روزنامه‌نگار مشهور تحقیقات میدانی و متخصص اطلاعات آمریکایی، استدلال را یک قدم فراتر می‌برد. او عملاً غیرممکن می‌داند که چنین عملیات پیچیده‌ای بدون اطلاع سرویس‌های مخفی آمریکا انجام شده باشد(۱۱). اولاً به این دلیل که این سرویس‌ها پیوندهای بسیار نزدیکی با همتایان اوکراینی شان و ارتش این کشور دارند. از سوی دیگر، ایالات متحده نظارت همه جانبه ای را بر دریای بالتیک به لطف Integrated Undersea Surveillance System (سیستم یکپارچه نظارت زیر دریا IUSS) اعمال می کند که با کمک سوئد راه اندازی شده است. علاوه بر این سیستم Sigint (شنود اطلاعاتی) ارتباطات راه دور ارتش و دولت اوکراین را از نزدیک زیر نظر دارد. واشنگتن با وجود اعلام انجام تحقیقات توسط خود، تاکنون هیچ داده ای در این مورد ارائه نکرده است.

بر اساس گزارش روزنامه Die Welt (۱۴ دسامبر ۲۰۲۳)، تعدادی شهروند آمریکایی که در واقع مامورین سرویس های مخفی بودند، در بازرسی آندرومدا توسط مرزبانان محلی شرکت داشتند . این بازرسی در حین توقف قایق بادبانی در کولبرگ در لهستان در ۱۹ سپتامبر ۲۰۲۲ انجام گرفت. مقامات لهستانی از دادن اطلاعات بیشتر خودداری می کنند و می گویند که تصاویر دوربین های نظارتی این بندر از بین رفته است. عدم همکاری ورشو،که یکی از مخالفان سرسخت نورد استریم بود، این احتمال را افزایش می دهد که این کشور فعالانه عاملان خرابکاری را مخفی کرده و یا حتی در برنامه ریزی عملیات مشارکت داشته است.

چراغ سبز امریکا ؟

بر اساس گزارش واشنگتن پست (۶ ژوئن ۲۰۲۳)، سیا در ژوئن ۲۰۲۲ از طرح اوکراین برای منفجر کردن خطوط لوله آگاه بود. آژانس به برخی از متحدان اروپایی از جمله آلمان در این مورد اطلاع داده بود. اگر گفته این منابع را باور کنیم، دولت‌های غربی آگاهانه از مردم این موضوع را پنهان کرده اند که متحد اوکراینی‌شان در جایگاه اول فهرست مظنونان بزرگترین خرابکاری‌های صنعتی در تاریخ معاصر قرار دارد. وال استریت ژورنال (۱۴ ژوئن ۲۰۲۳) به نقل از مقامات آمریکایی ناشناس می گوید که سیا در آن زمان تلاش کرد اوکراین را از اینکار بازدارد. هیچ منبع مستقلی این ادعا را تایید نمی کند. اریک اندرسون این را مانور واشنگتن برای جا انداختن چیزی می داند که در دیپلماسی «انکار باور پذیر » نامیده می شود. او و جفری برادسکی بر این باورند که اگر در این خرابکاری واقعاً قایق آندرومدا شرکت داشته، ایالات متحده حتما به این عملیات چراغ سبز داده بود، در غیر این صورت خرابکاران اوکراینی با خطر ظاهر شدن بر صفحه نمایش سیستم نظارت آمریکایی روبرو می شدند که می توانست عواقب بالقوه ویرانگری برای روابط با غرب داشته باشد. اریک اندرسون و جفری برادسکی مشارکت فعال ایالات متحده در برنامه ریزی عملیات را رد نمی کنند. بر اساس گزارش وال استریت ژورنال (۱۴ اوت ۲۰۲۴) در مورد وجود پروژه‌های قبلی با هدف خرابکاری در خطوط لوله‌ها، که «متخصصان غربی» در آن شرکت داشته اند، نظر آنها را تائید می‌کند.

مسئله نقش ایالات متحده ما را به فرضیه دوم که توسط سیمور هرش مطرح شد، بازمی گرداند. این روزنامه‌نگار ادعا می‌کند که در دسامبر ۲۰۲۱، جوزف بایدن، رئیس‌جمهور آمریکا به سیا دستور داد تا در صورت تهاجم روسیه به اوکراین، طرحی برای تخریب خطوط لوله طراحی کند. غواصان متخصص نیروی دریایی ایالات متحده این کار را در ژوئن ۲۰۲۲ با استفاده از مواد منفجره ای انجام دادند که می توانست در هر زمان با سیگنال صوتی منفجر شود. مانورهای سالانه سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) در دریای بالتیک همچون استتاری برای این ماموریت استفاده شد. در ماه سپتامبر، آقای بایدن ظاهراً دستور منفجر کردن دستگاه را داده است.

پس از انتشارش در فوریه ۲۰۲۳، مقاله هرش توسط مطبوعات غربی یا نادیده گرفته و یا به عنوان یک تئوری توطئه رد شد. انتقاد اصلی که توسط روزنامه‌نگاران نادری مطرح شدکه می‌خواستند متن او را بررسی کنند، این واقعیت بود که به گفته های یک منبع ناشناس – مانند بیشتر افشاگری‌های مهم – استناد می کرد. هرش بر اساس مشاهدات خویش تاکید می کند که ایالات متحده هرگز قصد خود برای نابودی نورد استریم پنهان نکرده بود: خود بایدن، رئیس جمهور آمریکا در ۷ فوریه ۲۰۲۲ طی یک کنفرانس مطبوعاتی در کاخ سفید، در کنار اولاف شولز، صدراعظم آلمان، اعلام کرد که کشورش «در صورت حمله روسیه به اوکراین خطوط لوله را منهدم می کند» او با لبخند افزود: «می‌بینید: ما قادر به انجام آن هستیم»(۱۲). پس از این حملات، ویکتوریا نولند، معاون وزیر امور خارجه آمریکا در جلسه سنا ابراز خوشحالی کرد: «دولت آمریکا از اینکه که نورد استریم ۲ چیزی بیش از یک توده فلز در ته زمین نیست، بسیار خرسند است »(۱۳). از منظر ژئوپلیتیک و همچنین اقتصادی، تردیدی وجود ندارد که واشنگتن به نابودی این لوله ها علاقه داشته است(۱۴). ایالات متحده مخالف نزدیکی آلمان و روسیه بود. علاوه بر این، به گفته هرش، واشنگتن قصد داشت اهرم گازی ای را از روسیه بگیرد که به مسکو اجازه می داد برلین را تشویق به محدود کردن حمایتش از اوکراین کند. اما آیا سرنخ یا مدرکی برای حمایت از فرضیه هرش وجود دارد ؟ دقیقاً برای پاسخ به این سؤال است که اریک اندرسون کاوش خصوصی خود را راه اندازی کرد. بررسی او از صحنه جنایت نشان داد که همانطور که هرش در ابتدا ادعا کرده بود، دو وسیله انفجاری برای هر خط لوله وجود نداشته است، بلکه به احتمال زیاد فقط از یک دستگاه استفاده شده است. این مهندس که در آغاز طرفدار فرضیه هرش بود، سپس استفاده از آندرومدا را محتمل ترین سناریو دانست بدون آنکه درستی فرضیه هرش را، علیرغم اشتباهاتش در جزئیات، رد کند. به عنوان مثال، اندرسون با تجزیه و تحلیل دقیق اطلاعات منبع باز (OSINT) به این نتیجه می رسد که محل حضور کشتی ها و هواپیماهای جنگی ایالات متحده با فرضیه هرش مطابقت دارد(۱۵)، برخلاف آنچه که تحلیل های قبلی OSINT تأیید کرده بود.

با وجود اینکه فرضیه های هرش هرگز رد نشده ، هولگر استارک رئیس بخش تحقیقات هفته نامه Die Zeit، ، معتقد است که همکارش در این مورد اشتباه کرده ، زیرا ادعاهای او در حال حاضر با هیچ تحقیقاتی تأیید نشده است . جرمی اسکاهیل، روزنامه‌نگار تحقیقات میدانی، یکی از بنیان‌گذاران پلتفرم اطلاعاتی The Intercept، به نوبه خود به دو احتمال اشاره کرد که امکان برقراری ارتباط بین سناریو هرش و آندرومدا را ممکن می‌سازد. اولاً، منبع اطلاعاتی هرش از طرحی آگاه بود که در نهایت کنار گذاشته شد و با عملیات دیگری جایگزین شد – فرضیه‌ای که اندرسون نیز آن را قابل قبول می‌داند. احتمال دیگر این است که سفر قایق تفریحی بخشی از یک مانور پیچیده انحرافی بوده. استیون افترگود، که از سال ۱۹۹۱ تا ۲۰۲۱ برنامه تحقیقات عملیات مخفی دولت ایالات متحده را در فدراسیون دانشمندان آمریکایی هدایت می کرد، انتشار روایت های نادرست در تلاش برای سرپوش گذاشتن بر یک عملیات را «امری متداول در عملیات نظامی و اطلاعاتی» می داند ، که اغلب تحت عنوان «استتار و فریب»(۱۶) شناخته می شود. اسکاهیل در این رابطه نشان می‌دهد که باقی ماندن آثار مواد منفجره در محل «یا دلیلی بر فقدان کامل حرفه‌ای بودن است یا ”رد پائی“ که عمداً به قصد فریب دادن برجای مانده است». همانطور که هولگر استارک حدس زده بود، اینکه عاملان حمله «زمان کافی برای پاک کردن ردپای خود» در قایق تفریحی نداشتند، با توجه به سفری که هفته‌ها طول کشیده بود، غیرممکن به نظر می‌رسد. آندرومدا همچنین چهار ماه را بدون فعالیت سپری کرده بود پیش از آنکه توسط بازرسان مورد تفتیش قرار گیرد، مدت زمانی بیش از حد کافی برای پاک کردن آثار عملیات و یا ایجاد آنها(۱۷). اما تاکنون، هیچ مدرک واقعی ای فرضیه عملیات انحرافی که سیمور هرش نیز از آن دفاع کرده است، تائید نمی کند.

بدین ترتیب عملیات خرابکارانه نورد استریم یک موضوع حل نشده باقی می ماند. در مواجهه با این وضعیت، بسیاری از نمایندگان پارلمان خواستار تشکیل یک کمیسیون مستقل تحقیق، به عنوان مثال، تحت حمایت شورای امنیت سازمان ملل متحد شدند. اما قطعنامه ای که در این زمینه توسط روسیه ارائه و از سوی چین و برزیل حمایت شد، موافقت ایالات متحده و شرکای آنها را جلب نکرد. آلمان و سوئد اصل چنین کمیسیونی را رد کردند تا تحقیقات در حال انجام در این کشورها و همچنین دانمارک مختل نشود. تمایل به عدم اعلام نتیجه تحقیقات به آسانی قابل درک است: اگر ردپایی از دست داشتن دولت اوکراین یا حتی آمریکا آشکار شود، پیامدهای ژئوپلیتیکی غیرقابل پیش بینی و بالقوه ویرانگری خواهد داشت. بازی قایم موشک در اطراف حساس ترین داستان جنایی زمان ما ادامه دارد.

۱- Bojan Pancevski, « Nord Stream revelations ignite dispute between US allies », The Wall Street Journal, New York, 20 août 2024

۲- « Schweden sieht schuld bei staatlichem Akteur », Tagesschau, 6 avril 2023

۳- « Eine verminte Recherche – Wer sprengte die Nord-Stream-Pipelines ? », table ronde lors de l’assemblée annuelle du Netzwerk Recherche à Hambourg, 16 juin 2023, enregistrée par Tide TV.

۴- Bojan Pancevski, Drew Hinshaw, Joe Parkinson et Warren P. Strobel, « US warned Ukraine not to attack Nord Stream », The Wall Street Journal, 14 juin 2023, et Shane Harris, John Hudson, Missy Ryan et Michael Birnbaum, « No conclusive evidence Russia is behind Nord Stream attack », The Washington Post, 21 décembre 2022.

۵- Seymour Hersh, « How America took out the Nord Stream pipelines », Substack, 8 février 2023

۶- Adam Entous, Julian E. Barnes et Adam Goldman, « Intelligence suggests pro-Ukrainian group sabotaged pipelines, US officials say », The New York Times, 7 mars 2023

۷- Erik Andersson, « A trip to the Nord Stream blast sites », Substack, 28 juin 2023.

۸- Jeffrey Brodsky, « What is and what isn’t known about the Nord Stream sabotage », Substack, 30 novembre 2023

۹- « Erster haftbefehl wegen Nord-Stream anschlägen », Tagesschau, 14 août 2024

۱۰- Bojan Pancevski, « A drunken evening, a rented yacht : The real story of the Nord Stream pipe-line sabotage », The Wall Street Journal, 14 août 2024

۱۱- « Intercepted : The biggest whodunnit of the century », The Intercept, 17 mai 2023, ainsi que James Bamford, « The Nord Stream explosions :New revelations about motive, means, and opportunity », The Nation, New York, 5 mai 2023

۱۲- « President Biden on Nord Stream 2 pipeline if Russia invades Ukraine : “We will bring an end to it” », disponible sur YouTube

۱۳- « Just in : Ted Cruz confronts top Biden official over Nord Stream 2 decision », disponible sur YouTube

۱۴- مقاله « چگونگی خرابکاری در یک خط لوله گاز»، لوموند دیپلماتیک، مه ۲۰۲۱ https://ir.mondediplo.com/2021/05/article3770.html

۱۵- Erik Andersson, « Aircraft and vessels in Seymour Hersh’s Nord Stream story », Substack, 22 mai 2023.

۱۶- Jeremy Scahill, « Conflicting reports thicken Nord Stream bombing plot », The Intercept, 10 mars 2023

۱۷- Holger Stark, « Nord-Stream-Ermittlun-gen : Spuren führen in die Ukraine », Zeit Online,7 mars 2023

Fabien Scheidler

خبرنگار و نویسنده کتاب “پایانِ اَبَراَفزار” ، La Fin de la mégamachine ، انتشارات سوی Seuil ، پاریس، 2020.

لوموند دیپلماتیک