ایران، تشدید فشارها
مرمر کبير

در ایران، کمبود شدید آب به مرحله‌ای هشداردهنده رسیده است. هم‌زمان، افزایش دما و خاموشی‌های گسترده نشانه‌های بحرانی بی‌سابقه را آشکار کرده‌اند؛ بحرانی که در دل تنش‌های ژئوپولیتیکی شدت گرفته است.

در اواخر اوت، تروئیکای اروپایی متشکل از بریتانیا، فرانسه و آلمان سازوکاری موسوم به «بازگشت خودکار تحریم‌ها»، یا مکانیسم «ماشه» را فعال کردند که بر اساس توافق وین درباره برنامه هسته‌ای ایران، در صورت نقض آن، موضوع را به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع می‌دهد. اگر ظرف سی روز اختلافات حل نشود، تمام تحریم‌هایی که در سال‌های ۲۰۰۶ و ۲۰۱۰ علیه ایران اعمال شده بود، بازخواهد گشت؛ از جمله تحریم‌های تسلیحاتی، مسدودسازی دارایی‌ها، محدودیت‌های سفر مقامات ایرانی و ممنوعیت پروژه‌های همکاری نظامی و برخی صادرات.در کشوری که هم‌اکنون نیز در موقعیتی آسیب‌پذیر قرار دارد، این اقدام فشار اقتصادی را بر مردمی که پیش‌تر از بمباران‌های اسرائیل و آمریکا در ماه ژوئن، تورم سنگین (۱) و سیاست‌های ریاضتی فرساینده سال‌های اخیر آسیب دیده‌اند، دوچندان می‌کند؛ و در این میان، بحران بی‌سابقه آب نیز بر ابعاد دشواری‌ها افزوده است.

کشاورزی پرمصرف آب

در تهران، شهری با بیش از ۹ میلیون نفر جمعیت، کاهش مداوم بارندگی پیامدهای تغییرات اقلیمی، سوءمدیریت چند دهه‌ای و فرسودگی شبکه توزیع آب را شدت بخشیده است. افت شتابان سطح سفره‌های زیرزمینی نیز نارضایتی عمومی را افزایش داده؛ به‌ویژه در میان مردمی که با فشارهای اجتماعی، دشواری‌های اقتصادی و نابرابری در دسترسی به منابع روبه‌رو هستند.

شاخص‌های سازمان ملل، ایران را در میان کشورهایی با بحران شدید منابع آب قرار می‌دهد. در سال ۲۰۲۱، ۸۱ درصد از منابع آب تجدیدپذیر کشور مصرف شد؛ سطحی که هیچ حاشیه امنی در برابر خشکسالی‌ها و نوسان‌های اقلیمی باقی نمی‌گذارد. در مقیاس ملی، داده‌های سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) نشان می‌دهد که در ایران، بخش کشاورزی اصلی‌ترین مصرف‌کننده آب است و حدود نود درصد منابع آبی کشور را به خود اختصاص می‌دهد. این امر یکی از عوامل اصلی فشار بر منابع آبی به شمار می‌رود. . در سالهای ۲۰۲۴-۲۰۲۵، دولت در چارچوب برنامهٔ خرید تضمینی خود، نزدیک به دوازده میلیون تُن گندم از کشاورزان داخلی خریداری کرد؛ رکوردی تاریخی که به او امکان داد نوعی خودکفایی نسبی در غلات را اعلام کند. با این حال، بخش بزرگی از کشاورزی همچنان معطوف به تولید میوه‌ها و سبزیجاتی بسیار پرمصرف از نظر آب است ــ همچون پسته که عمدتاً برای صادرات کشت می‌شود، بی‌آنکه تلاشی جدی برای سازگاری با کمبود روزافزون منابع انجام شده باشد. این مدیریت نادرست، سفره‌های آب زیرزمینی را بیش‌ازپیش تهی کرده و کشور را در برابر کمبودها آسیب‌پذیرتر می‌سازد. برنج، غذای اصلی سفرهٔ ایرانیان، همچنان بیشتر از خارج وارد می‌شود؛ هند با سهمی بیش از چهارپنجم تأمین‌کنندهٔ اصلی است و دیگر کشورها فاصلهٔ زیادی با آن دارند. ذرت خوراک دام نیز عمدتاً از برزیل وارد می‌شود.

آب آلوده و نشست زمین

داده‌های اخیر شرکت آب و فاضلاب تهران (آبفا) نشان می‌دهد که حدود ۱۱ درصد از آب به‌طور فیزیکی بر اثر نشتی هدر می‌رود. تقریباً همین مقدار نیز به دلیل سرقت، تقلب یا کنتورهای معیوب از دست می‌رود. در مجموع، سهم آب محاسبه‌نشده به نزدیک ۲۲ درصد می‌رسد. این وضعیت به دلیل کمبود مزمن سرمایه‌گذاری در نگهداری شبکه بحرانی‌تر شده است. قیمت آب که از سوی دولت بر پایه اصل «هم‌ترازی مصرف» تعیین می‌شود ــ به این معنا که خانوارهای پرمصرف تعرفه‌ای اندکی بالاتر می‌پردازند ــ همچنان بسیار پایین است و هزینه‌های واقعی را پوشش نمی‌دهد. این سیاست، همراه با کاهش بودجه‌های عمومی در چارچوب ریاضت اقتصادی، مانع از آن شده که دولت بتواند برای نگهداری و نوسازی شبکه سرمایه‌گذاری کند.

سرانجام، با ترسیم نقشهٔ کریدور غربی تهران (شهریار)، تیم‌های پژوهشی «مؤسسه تحقیقات آب ایران» پیوند میان برداشت‌های بیش از حد، افت سطح سفره‌های زیرزمینی و تغییر شکل زمین را آشکار کردند. نزدیک به ۶۰ تا ۷۰ درصد فاضلاب تهران به دلیل ناکافی بودن شبکهٔ جمع‌آوری، به زمین نفوذ می‌کند و باعث بالا آمدن سطح آب‌های زیرزمینی به میزان یک تا دو متر در سال، و در برخی مناطق تا ده متر در چهار سال می‌شود. این وضعیت مشکلات جدی آلودگی و ناپایداری زمین را به‌دنبال دارد.

یکی از ساکنان محلهٔ مردمی پونک، در شمال‌غرب تهران، می‌گوید:

«در محلهٔ ما، آب لوله‌کشی گاهی بوی عجیبی می‌دهد. به ما می‌گویند آن را ننوشیم. اما ما همیشه توان خرید آب معدنی را نداریم.»

در منطقهٔ شهری تهران، فرونشست زمین گاه به چندین ده سانتی‌متر در سال می‌رسد و ساختمان‌ها، جاده‌ها، خطوط برق، لوله‌کشی‌ها و مترو را در معرض خطر قرار می‌دهد. این پدیدهٔ فرونشست، که توسط مطالعات علمی و داده‌های سنجش‌ازدور تأیید شده است، شهرهایی مانند اصفهان در مرکز ایران را نیز دربر می‌گیرد و بناهای تاریخی و محوطه‌های میراث فرهنگی را به خطر می‌اندازد.

گرمای طاقت‌فرسا و بحران انرژی

بحران آب با ضعف زیر انرژی هم‌زمان شده است. در تابستان ۲۰۲۵، اسرائیل چندین زیرساخت کلیدی ایران از جمله پالایشگاه‌ها، مخازن سوخت اطراف تهران و بخشی از میدان گازی پارس جنوبی را بمباران کرد که این امر موجب کاهش عرضه گاز و در نتیجه قطع برق در استان‌های مختلف شد.

به بحران آب، ضعف زیر ساخت‌های انرژی هم اضافه شده؛ ضعفی که تابستان ۲۰۲۵ به‌شدت خود را نشان داد. در ماه ژوئن، اسرائیل چند زیرساخت ایران از جمله پالایشگاه‌ها، مخازن سوخت اطراف تهران و بخشی از میدان گازی پارس جنوبی ــ منبع اصلی نیروگاه‌های حرارتی ــ را بمباران کرد. این حملات جریان گاز را کاهش داد، امریکه می تواند از جمله دلایل خاموشی‌های گسترده در چند استان باشد.

پس از جنگ دوازده روز اسرائیل و امریکا با ایران، در ماه ژوئیه موجی کم‌سابقه از گرما سراسر کشور را دربر گرفت؛ در چند شهر جنوب‌غربی دما از ۵۰ درجه سانتی‌گراد فراتر رفت. به گفتهٔ وزارت نیرو، این گرمای بی‌سابقه اوج تازه‌ای در مصرف برق ایجاد کرد و تعادل میان تولید و تقاضا را برهم زد. خشکسالی، تولید نیروگاه‌های آبی را کاهش داد و فرسودگی شبکه ــ تشدیدشده در اثر کمبود سرمایه‌گذاری در فضای ریاضت اقتصادی ــ آسیب‌پذیری آن را بیشتر کرد. برای مهار مصرف، برخی روزها ادارات دولتی و بانک‌ها را تعطیل می کنند.

قطع برق‌های برنامه‌ریزی‌شده، که تقریباً هر روز در تهران و ۲۸ شهر دیگر رخ می‌دهد و گاه بیش از چهار ساعت در روز ادامه دارد، زندگی خانوارها، کسبه، خدمات عمومی و صنایع را به‌شدت مختل کرده است. پشت این خاموشی‌های از پیش تعیین‌شده، روایت‌هایی از گرمای خفه‌کننده، محرومیت و نابرابری‌هایی نهفته که تحمل آن‌ها دشوار شده است. یک مغازه‌دار در جنوب تهران می‌گوید:

«اینجا، در مولوی، هفت روز هفته با قطع برق روبه‌رو می‌شویم، گاهی روزی دو بار. اما آن بالاها، در آپارتمان‌های شمال با استخر، برق نهایتاً هفته‌ای یک بار قطع می‌شود، آن هم اگر قطع شود. زیر این گرمای طاقت‌فرسا ما را رها کرده‌اند تا بپزیم، در حالی‌که آن‌ها در استخر شنا می‌کنند.»

در شبکه‌های اجتماعی، یک دانشجوی دختر مهندسی عمران نوشته است:

«در خوابگاه دانشگاه، آب ساعت‌ها قطع می‌شود. نمی‌توانیم دوش بگیریم، با عرق روی تن در این گرما له له می زنیم.»

یک زن خانه‌دار روایت می‌کند:

«من از مادرم که زمین‌گیر است نگهداری می‌کنم. کمرم درد می‌کند، اما مجبورم از پله‌ها بالا بروم چون آسانسور از کار افتاده. و چون آب لوله‌کشی هم قطع است، مجبورم دبه آب بخرم و خودم تا آپارتمان بالا ببرم. هیچ‌کس به فکر ما نیست.»

نارضایتی عمیق

در برابر این بحران‌ها، ایدهٔ انتقال پایتخت در ابتدای سال ۲۰۲۵ دوباره مطرح شد. دو شورای مطالعاتی برای بررسی جابه‌جایی برخی کارکردها به مکران، در سواحل جنوب‌شرقی، تشکیل شده‌اند، اما هنوز تصمیمی نهایی گرفته نشده است. حامیان این طرح آلودگی، فرونشست و کمبود آب در تهران را از دلایل اصلی می‌دانند. مخالفان اما این پروژه را شتاب‌زده و غیرواقع‌بینانه توصیف می‌کنند و معتقدند میلیاردها هزینهٔ لازم، بهتر است صرف نوسازی پایتخت کنونی شود.

بحث‌های سیاسی بازتابی از همین تنش‌هاست. اصلاح‌طلبان (۳) خواستار تغییرات ساختاری، نوسازی شبکه‌ها و همکاری بیشتر با نهادهای بین‌المللی هستند. در اوت، محمود صادقی، نمایندهٔ پیشین مجلس، در وب‌سایت روزنامهٔ شرق تأکید کرد که «هیچ اقتصاد مقاومتی بدون امنیت آبی نمی‌تواند کار کند». در مقابل، محافظه‌کاران ــ که روز ۳۰ ژوئیه در روزنامهٔ کیهان، قدیمی‌ترین روزنامهٔ ایران، مواضعشان بازتاب یافت ــ بر افزایش عرضه از طریق سدسازی، انتقال بین‌حوضه‌ای و ساخت نیروگاه‌ها تأکید دارند، با این استدلال که چنین اقداماتی خودکفایی را تقویت کرده و در دوران تحریم مانع از هرگونه وابستگی راهبردی می‌شود. رویکرد سومی که برخی کارشناسان از آن دفاع می‌کنند، مدیریت یکپارچهٔ تقاضاست: از جمله تعرفه‌گذاری پلکانی، بازچرخانی فاضلاب و مقابله با ضایعات، که به باور آنان در کوتاه‌مدت کارآمدتر از پروژه‌های بزرگ زیرساختی است.

بحران کنونی حاصل انباشت پیامدهای تصمیم‌های سیاسی گذشته، محدودیت‌های اقلیمی و فشارهای اقتصادی است که با تحریم‌های بین‌المللی و تنش‌های منطقه‌ای تشدید شده، و اکنون تهدید واقعیِ بالاگرفتن امکان درگیری‌های نظامی نیز به آن افزوده شده است. برای بخش بزرگی از جامعه، این شرایط روزمره احساس بی‌عدالتی و همچنین دورنمایی ناروشن به همراه دارد. آیا نبود اصلاحات ساختاری جدی و تداوم تنش‌های خارجی، ثبات کشور را به خطر نمی‌اندازد و زمینه‌ساز بحرانی داخلی خواهد شد؟

۱ ـایران در انتظار طوفان، شروین احمدی ۱۲ نوامبر ۲۰۲۴ https://orientxxi.info/magazine/article7757

۲ـ حمله به ایران. اسرائیل خاورمیانه را در هرج‌ومرج فرو می‌برد، آلن گرش سارا گریرا، ترجمه مرمر کبیر، ۱۶ ژوئن ۲۰۲۵ https://orientxxi.info/magazine/article8302

۳ ـ ایران . پراکندگی محافظه کاران راه را برای یک رئیس جمهور «اصلاح طلب» هموار کرد، شروین احمدی، 12 ژوئیه 2024 https://orientxxi.info/magazine/iran-la-division-des-conservateurs-facilite-l-election-d-un-president-plus,7478

• Source : « Portrait statistique des ressources et consommations d’eau dans la province et la ville de Téhéran », Behrouz Gatmiri, professeur à la faculté de génie de l’université de Téhéran, août 2025.

مرمر کبیر

همکار بخش فارسي لوموند ديپلماتيک و اوريانت ٢١

همدستی‌ کشورهای عربی برگردان مرمر کبير